1989 йил 21 октябрь куни Ўзбекистон парламенти «Давлат тили ҳақида»ги қонунни қабул қилиши билан ўзбек тилига давлат тили мақоми берилган. Бу — Ўзбекистоннинг мустақилликка эришиши йўлидаги илк қадам, дебоча эди. Давлат тили ҳақидаги қонуннинг 1-моддасида: «Ўзбекистон Республикасининг давлат тили ўзбек тилидир», — деб ёзиб қўйилган. 1992 йил 8 декабрида Ўзбекистон Конституциясининг қабул қилиниши ўзбек тилининг мақомини янада мустаҳкамлади. «Ўзбекистон Республикасининг давлат тили ўзбек тилидир», — дейилади Асосий Қонуннинг 4-моддасида ҳам.
Биргина тил учун алоҳида қонун, Асосий Қонунда алоҳида модда бўлиши яхши, албатта. Лекин, адабиётшунос Зуҳриддин Исомиддиновнинг сўзлари билан айтганда, «қонунни чиқариб қўйиш мумкин, лекин у ишламаса — қонунми?!». «Мен нимани давлат тили деб биламан?, — дея савол қўяди Зуҳриддин Исомиддинов. — Давлат ишлари қайси тилда юритилаётган бўлса, ўша тил — давлат тили». Зуҳриддин домланинг бу фикрлари билан танишиб, «Давлат ишлари қайси тилда юритилаётган экан?», — деган савол туғилиши табиий. Ҳақли саволга ҳақиқий жавоб шу — давлат тилидан ташқари рус тилида.
Бунинг тасдиғини топиш учун кўп ҳам узоққа бориш ва қийналишга ҳожат йўқ. Жамоатчилик октябрь ўрталаридан бери газ баллонли автомобиллар ва газ тўлдириш шохобчаларига нисбатан янги талаблар белгиланган ҳукумат қарорини муҳокама қилмоқда. 815-сонли бу қарор 11 октябрь куни имзоланган ва 13 октябрь куни «Lex.uz» — Ўзбекистон Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базасида эълон қилинди. «Давлат тили ҳақида»ги қонуннинг 8-моддасида: «Ўзбекистон Республикасининг қонунлари, давлат ҳокимияти ва бошқарув органларининг бошқа ҳужжатлари давлат тилида қабул қилинади ва эълон этилади», деб белгилаб қўйилган бўлса-да, ҳукуматнинг бу қарори фақат рус тилида эълон қилинган.
Орадан бир ҳафта ўтганига қарамай, ҳамон жамоатчилик диққат-марказида турган қарорнинг ўзбек тилидаги талқини «Lex.uz»да эълон қилингани йўқ. Тўғри, «Давлат тили ҳақида»ги қонуннинг 8-моддаси давомида: «Бу ҳужжатларнинг таржималари бошқа тилларда ҳам эълон қилинади», дейилган. Яъни ҳужжатларнинг бошқа тиллардаги таржималари эълон қилиниши мумкин. Лекин улар, қонунда назарда тутилган талаб бўйича, давлат тилида — айни вазиятда ўзбек тилида — ёзилган, қабул қилинган ва эълон этилган ҳужжатнинг таржимаси бўлиши керак.
Ҳужжатларнинг давлат тилидан бошқа тилда қабул қилиниши ва эълон этилиши, жуда кўп бўлмаса ҳам, фақат кеча ё бугун учраётган яккаш ҳолат эмас, афсуски. Бироз ортга, бир йил аввалги жараёнларга қайтсак, ушбу мақолада сўз юритилаётган масала юзасидан ўша вақтда «Миллий тикланиш» демократик партияси етакчиси сифатида Ўзбекистон Президентлигига ўз номзодини қўйган Сарвар Отамуротовнинг сайловолди дастури давлат тилининг ўрни, аҳволи ҳақидаги жорий фикрларни далиллайди. Отамуротовнинг дастурида «давлат тили» бирикмаси икки марта, «ўзбек тили» калимаси ҳам худди шунча марта такрорланган (қолган номзодларнинг сайловолди дастурларида бундай сўзлар учрамайди).
Отамуротов ўз сайловчиларига «тилимиз[ning]... давлат тили сифатидаги мақомини мустаҳкамлашга ва унинг тўла амал қилишига эришиш[ga]... йўналтирилган чора-тадбирлар мажмуасини ишлаб чиқиш»ни ваъда қилганди. Отамуротов ўз сайловчиларига «фундаментал фанлар, замонавий ахборот ва коммуникация технологиялари, саноат, банк-молия тизими, юриспруденсия, дипломатия, ҳарбий иш ва шу каби ўта муҳим тармоқларда ўзбек тили ўзининг ҳақиқий ўрнини эгаллаши» учун курашишини айтган эди. Отамуротов «оммавий муомалада, кўчаларда жойлаштирилган ташқи ёзувларда, реклама ва эълонларда, оммавий ахборот воситаларида ўзбек адабий тили меъёр ва қоидалари бузилишининг олдини олишга қаратилган чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириши»ни таъкидлаган эди. Агар Ўзбекистон Президенти этиб сайланса.
Гап Отамуротовнинг Президент этиб сайланган-сайланмагани ҳақида эмас. У ваъда қилган нарсалар энди ҳеч қачон рўёбга чиқмайди, деган фикр ҳам йўқ. Йўқ. Гап — амалдаги ҳокимият вакили (Олий Мажлис Қонунчилик палатаси Спикери ўринбосари) Ўзбекистон ўз мустақиллигини қўлга киритишидан икки йил аввал давлат тили мақомини «қўлга киритиб» бўлган ўзбек тили орадан шунча йил ўтса-да, давлат тили сифатида тўла амал қилмаётганини тан олганида; ўзбек тили банк-молия тизими, юриспруденсия, дипломатия каби муҳим тармоқларда ҳали ҳам ҳақиқий ўрнини эгалламаганини таъкидлаётганида. Отамуротов ҳозир Олий Мажлисдаги ваколатлари доирасида бу ваъдаларни бажариш юзасидан бирор ҳаракат қиляптими — буниси номаълум, лекин бир йил аввал шу фикрларини билдиргани учун ҳозир ҳам раҳмат айтса арзийди.
Ўзбек тилидан бошқа тилларга хусумат ё ғараз йўқ, асло. Киши қанчалик кўп тил билса, нафақат ўзига, балки жамиятга-да фақат фойда. Шунинг учун ҳам фуқароларнинг яқин ва узоқ хориж мамлакатлари тилларини ўрганишга бўлган интилишларини доимий қўллаб-қувватлаш лозим. Ўзбекистонда шундай қилиняпти ҳам. Лекин бу жараён давлат тили мақомидаги «мулоқот воситаси»нинг «қонуний ҳуқуқлари»га дахл қилмай, аксинча, бу «ҳуқуқлар»нинг тўла рўёбга чиқарилиши билан ҳамоҳанг тарзда олиб борилса, нур устига аъло нур, назаримда. Ана шундан сўнг Зуҳриддин домла айтган иккинчи масалани ҳал этишга жиддий киришса бўлади: «Она тилимизни давлат тили қилиш — бош масала бўлиши керак. Ана ундан кейин, менга деса миххат билан ёзилсин, оромий билан ёзилсин, араб имлоси билан ёзилсин, лотинда ёзилсин — у иккинчи даражали масала».
Ўзбек тили байрами қутлуғ бўлсин!
Изоҳ (0)