Korrupsiyaga qarshi kurashishda yetakchi davlatlarning tajribasi qanday?
Ta’kidlash joizki, korrupsiya qanday ko‘rinishda bo‘lmasin, o‘zining salbiy illatlari oqibatida har qanday tashkilotning samarali ish faoliyatini cheklashi bilan birga inson resurslarini boshqarish jarayonini ham izdan chiqaradi.
Bugungi kunda jamiyat va davlatning rivojlanishiga erishish bir tomondan sohalardagi muammolarni aniqlash hamda uni izchillik bilan bartaraf etish choralarini ko‘rish bilan bog‘liq bo‘lsa, boshqa tomondan bu vazifalarning amalga oshirilishi kadrlar siyosati shaffofligini ta’minlash hamda uni korrupsiyadan holi qilish zaruriyatini taqozo etadi.
Davlat organlari yoki huquqni muhofaza qiluvchi idoralarning ish faoliyatida favoritizm, nepotizm, urug‘-aymoqchilik, tanish-bilishchilik yoki hokimiyatni suiiste’mol qilish kabi korrupsiyaning bir necha shakllari ko‘zga tashlanishi mumkin. Ko‘pgina xorijiy mamlakatlarda boshqa tarmoqlardagi singari kadrlar bilan ishlash masalasida ham korrupsiyaga qarshi kurashishga oid mexanizmlar amaliyotga joriy etilgan. Xususan,
- ishga qabul qilishda ta’lim jarayonida olingan baholar (Germaniya) yoki ishga kirish imtihonlaridan a’lo darajada o‘tishga asosiy e’tibor qaratiladi (Janubiy Koreya);- korrupsiya jinoyatini sodir etgan shaxsning ushbu lavozimda qayta ishlashiga cheklov o‘rnatilgan;- ish vaqtidan tashqari ishlash taqiqlanadi;- xususiy kompaniyalarga egalik qilish soni cheklangan;- korrupsiyaviy omillar haqida xabar berish (whistle blowing) va boshqalar.
Inson resurslarini boshqarishda mansabni suiiste’mol qilish alomatlariga barham berishda o‘ziga xos tendensiyalarni amalga oshirgan davlatlardan biri AQSH bo‘lib, ushbu davlatda korrupsiyaga qarshi qonunchilik anchayin murosasiz xarakterga ega.AQSHda davlat xizmatchilari orasida korrupsiya profilaktikasini ta’minlash maqsadida, “Ma’muriy axloq” qoidalari ishlab chiqilgan. Unga ko‘ra, davlat xizmatchisi lavozim maoshi summasining 15 foizidan yuqori bo‘lgan haq evaziga tashqi o‘rindoshlik asosida boshqa joyda ishlashi taqiqlanadi. Bu cheklov AQSH senati a’zolaridan tashqari barcha mansabdor shaxslarga taalluqli hisoblanadi.
AQSHning korrupsiyaga qarshi kurashish strategiyasining yana bir muhim qoidasi bu – mansabdor shaxsning sovg‘a olishiga nisbatan taqiq qo‘yilganligidir. Qoidaga muvofiq, barcha davlat idorasi xodimlarining bir kalendar ish yili mobaynida umumiy qiymati 100 AQSH dollardan oshadigan sovg‘alarni qabul qilishi taqiqlanadi (AQSH Kongressi xodimlari 250 AQSH dollargacha). Bundan tashqari, Ma’muriy axloq qoidalariga binoan, sayohat bileti shaklida sovg‘a olishga ham cheklov bor. Bunda, mamlakat ichida sayohat qilishda 3 kun (ikki kecha), chet elga esa, 7 kungacha (olti kecha) chegara belgilangan. Bunday cheklov hattoki senatorning oila a’zolariga ham tatbiq qilinadi.
Buyuk Britaniyada xodimlar va ish beruvchilar o‘rtasida korrupsiyaviy omillar urchishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida “Davlat xizmati kodeksi” ishlab chiqilgan.
Ushbu kodeks normalariga amal qilish barcha davlat xizmatchilari ish faoliyatining asosiy sharti hisoblanib, halollik, haqgo‘ylik, obyektivlik va xolislik tamoyillariga asoslangan. Qoidalarga ko‘ra, barcha vazirlik xodimlari o‘z faoliyatida manfaatlar to‘qnashuviga duch kelganligi yoxud sovg‘a-salom olgan yoki olmaganligidan qat’iy nazar har 6 oyda elektron deklaratsiyani to‘ldirishi lozim. O‘z navbatida deklaratsiya to‘ldirilishi bilanoq tashkilot rahbari avtomatik ravishda xabardor qilinadi va rahbarlar 5 ish kunida deklaratsiya ma’lumotlarini ko‘rib chiqishi hamda tegishli choralarni ko‘rishi joiz.
Shuningdek, Buyuk Britaniyada xodimlarning tengligi va ish haqi to‘lanishida shaffoflikka erishish maqsadida “Rahbar xodimlar ish haqini tekshirish organi (Review Body on Senior Salaries)” tashkil etilgan. Ushbu organ yuqori lavozimli davlat xizmatchilari, sud tizimi, harbiylar, politsiya xodimlari va Angliya sog‘liqni saqlash xizmatining yuqori martabali xodimlari uchun mehnatga haq to‘lash borasida maslahat beradi.
Shu bilan birga, barcha vazirlik va idoralarda faoliyat yurituvchi xodimlarning qancha maosh olishi Hukumatning veb-saytida muntazam ochiq e’lon qilib borilishi qoida tariqasida amal qiladi.
Aytish joizki, Buyuk Britaniyada ish samaradorligiga erishish va korrupsiyani oldini olishda shuningdek, tashkilotlarda ichki audit tomonidan xarajatlar auditi nazoratga olingan. Bunda har bir tashkilotda ish vaqtida amalga oshirilgan barcha xarajatlar jumladan, xodimlarning xizmat safarlardagi xaridlarining cheklari ham 3 yilgacha saqlanishi talab etiladi. Ichki audit istalgan paytda korxonaning yoki xodimning xarajatlarini tekshirish huquqiga ega.
Ko‘plab davlatlarda bo‘lgani kabi Yaponiyada ham korrupsiyaga qarshi kurashning muhim yo‘nalishi kadrlar siyosati bilan bog‘liq. Yaponiyada kadr boshqaruvi siyosati meritokratiya (ta’limda erishilgan natijalarga ko‘ra ishga yollash) va xizmatga yo‘naltirilganlik tamoyili asosida qurilgan bo‘lib, o‘z navbatida munosib ish haqi ham kafolatlangan. Bundan tashqari, mamlakatda korrupsiya yoki uyushgan jinoyatchilikda ayblangan shaxslar reyestri yuritilib, faktlar ommaviy axborot vositalari orqali jamoatchilik e’tiboriga havola etilishi shaxslarning o‘z xatti-harakatlarini nazorat qilishiga imkon yaratadi.
Germaniyada mansabdor shaxslar uchinchi shaxslar manfaatini ko‘zlashi natijasida ishdan bo‘shatilganda 5 yilga qadar tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish taqiqlangan (AQSHda 2 yil). Xitoyda yuqori martabali rahbarlarning farzandlari yoki qarindoshlariga biznes ishi bilan shug‘ullanish, bu sohada agent yoki maslahatchi bo‘lish taqiqlanadi.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, rivojlangan mamlakatlarning aksariyatida inson resurslarini boshqarish jarayonini korrupsiyadan jilovlashda avvalambor yuqori mansabdor shaxslarni korrupsiyadan tiyib turuvchi mexanizmlar yaratilishiga, shaffof ish haqi paketlari taqdim etilishiga, ochiqlik tamoyilining ilgari surilishiga asosiy e’tibor qaratilgan. Zero, har qanday soha faoliyatini rivojlantirilishiga bel bog‘lash dastavval yuqori davlat boshqaruv organlari va uning quyi bo‘g‘inlarini korrupsiyaning tub ildizlaridan xalos etish zaruriyati bilan chambarchas bog‘lab turadi.
Farangiz Nurbobeva,
Adliya vazirligi huzuridagi Huquqiy siyosat tadqiqot instituti mas’ul xodimi
