Коррупцияга қарши курашишда етакчи давлатларнинг тажрибаси қандай?

Таъкидлаш жоизки, коррупция қандай кўринишда бўлмасин, ўзининг салбий иллатлари оқибатида ҳар қандай ташкилотнинг самарали иш фаолиятини чеклаши билан бирга инсон ресурсларини бошқариш жараёнини ҳам издан чиқаради.

Бугунги кунда жамият ва давлатнинг ривожланишига эришиш бир томондан соҳалардаги муаммоларни аниқлаш ҳамда уни изчиллик билан бартараф этиш чораларини кўриш билан боғлиқ бўлса, бошқа томондан бу вазифаларнинг амалга оширилиши кадрлар сиёсати шаффофлигини таъминлаш ҳамда уни коррупциядан ҳоли қилиш заруриятини тақозо этади.

Давлат органлари ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идораларнинг иш фаолиятида фаворитизм, непотизм, уруғ-аймоқчилик, таниш-билишчилик ёки ҳокимиятни суиистеъмол қилиш каби коррупциянинг бир неча шакллари кўзга ташланиши мумкин. Кўпгина хорижий мамлакатларда бошқа тармоқлардаги сингари кадрлар билан ишлаш масаласида ҳам коррупцияга қарши курашишга оид механизмлар амалиётга жорий этилган. Хусусан,

- ишга қабул қилишда таълим жараёнида олинган баҳолар (Германия) ёки ишга кириш имтиҳонларидан аъло даражада ўтишга асосий эътибор қаратилади (Жанубий Корея);- коррупция жиноятини содир этган шахснинг ушбу лавозимда қайта ишлашига чеклов ўрнатилган;- иш вақтидан ташқари ишлаш тақиқланади;- хусусий компанияларга эгалик қилиш сони чекланган;- коррупциявий омиллар ҳақида хабар бериш (whistle blowing) ва бошқалар.

Инсон ресурсларини бошқаришда мансабни суиистеъмол қилиш аломатларига барҳам беришда ўзига хос тенденцияларни амалга оширган давлатлардан бири АҚШ бўлиб, ушбу давлатда коррупцияга қарши қонунчилик анчайин муросасиз характерга эга.АҚШда давлат хизматчилари орасида коррупция профилактикасини таъминлаш мақсадида, «Маъмурий ахлоқ» қоидалари ишлаб чиқилган. Унга кўра, давлат хизматчиси лавозим маоши суммасининг 15 фоизидан юқори бўлган ҳақ эвазига ташқи ўриндошлик асосида бошқа жойда ишлаши тақиқланади. Бу чеклов АҚШ сенати аъзоларидан ташқари барча мансабдор шахсларга тааллуқли ҳисобланади.

АҚШнинг коррупцияга қарши курашиш стратегиясининг яна бир муҳим қоидаси бу – мансабдор шахснинг совға олишига нисбатан тақиқ қўйилганлигидир. Қоидага мувофиқ, барча давлат идораси ходимларининг бир календарь иш йили мобайнида умумий қиймати 100 АҚШ доллардан ошадиган совғаларни қабул қилиши тақиқланади (АҚШ Конгресси ходимлари 250 АҚШ долларгача). Бундан ташқари, Маъмурий ахлоқ қоидаларига биноан, саёҳат билети шаклида совға олишга ҳам чеклов бор. Бунда, мамлакат ичида саёҳат қилишда 3 кун (икки кеча), чет элга эса, 7 кунгача (олти кеча) чегара белгиланган. Бундай чеклов ҳаттоки сенаторнинг оила аъзоларига ҳам татбиқ қилинади.

Буюк Британияда ходимлар ва иш берувчилар ўртасида коррупциявий омиллар урчишига йўл қўймаслик мақсадида «Давлат хизмати кодекси» ишлаб чиқилган.

Ушбу кодекс нормаларига амал қилиш барча давлат хизматчилари иш фаолиятининг асосий шарти ҳисобланиб, ҳалоллик, ҳақгўйлик, объективлик ва холислик тамойилларига асосланган. Қоидаларга кўра, барча вазирлик ходимлари ўз фаолиятида манфаатлар тўқнашувига дуч келганлиги ёхуд совға-салом олган ёки олмаганлигидан қатъий назар ҳар 6 ойда электрон декларацияни тўлдириши лозим. Ўз навбатида декларация тўлдирилиши биланоқ ташкилот раҳбари автоматик равишда хабардор қилинади ва раҳбарлар 5 иш кунида декларация маълумотларини кўриб чиқиши ҳамда тегишли чораларни кўриши жоиз.

Шунингдек, Буюк Британияда ходимларнинг тенглиги ва иш ҳақи тўланишида шаффофликка эришиш мақсадида «Раҳбар ходимлар иш ҳақини текшириш органи (Review Бодй он Senior Salaries)» ташкил этилган. Ушбу орган юқори лавозимли давлат хизматчилари, суд тизими, ҳарбийлар, полиция ходимлари ва Англия соғлиқни сақлаш хизматининг юқори мартабали ходимлари учун меҳнатга ҳақ тўлаш борасида маслаҳат беради.

Шу билан бирга, барча вазирлик ва идораларда фаолият юритувчи ходимларнинг қанча маош олиши Ҳукуматнинг веб-сайтида мунтазам очиқ эълон қилиб борилиши қоида тариқасида амал қилади.

Айтиш жоизки, Буюк Британияда иш самарадорлигига эришиш ва коррупцияни олдини олишда шунингдек, ташкилотларда ички аудит томонидан харажатлар аудити назоратга олинган. Бунда ҳар бир ташкилотда иш вақтида амалга оширилган барча харажатлар жумладан, ходимларнинг хизмат сафарлардаги харидларининг чеклари ҳам 3 йилгача сақланиши талаб этилади. Ички аудит исталган пайтда корхонанинг ёки ходимнинг харажатларини текшириш ҳуқуқига эга.

Кўплаб давлатларда бўлгани каби Японияда ҳам коррупцияга қарши курашнинг муҳим йўналиши кадрлар сиёсати билан боғлиқ. Японияда кадр бошқаруви сиёсати меритократия (таълимда эришилган натижаларга кўра ишга ёллаш) ва хизматга йўналтирилганлик тамойили асосида қурилган бўлиб, ўз навбатида муносиб иш ҳақи ҳам кафолатланган. Бундан ташқари, мамлакатда коррупция ёки уюшган жиноятчиликда айбланган шахслар реестри юритилиб, фактлар оммавий ахборот воситалари орқали жамоатчилик эътиборига ҳавола этилиши шахсларнинг ўз хатти-ҳаракатларини назорат қилишига имкон яратади.

Германияда мансабдор шахслар учинчи шахслар манфаатини кўзлаши натижасида ишдан бўшатилганда 5 йилга қадар тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш тақиқланган (АҚШда 2 йил). Хитойда юқори мартабали раҳбарларнинг фарзандлари ёки қариндошларига бизнес иши билан шуғулланиш, бу соҳада агент ёки маслаҳатчи бўлиш тақиқланади.

Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, ривожланган мамлакатларнинг аксариятида инсон ресурсларини бошқариш жараёнини коррупциядан жиловлашда авваламбор юқори мансабдор шахсларни коррупциядан тийиб турувчи механизмлар яратилишига, шаффоф иш ҳақи пакетлари тақдим этилишига, очиқлик тамойилининг илгари сурилишига асосий эътибор қаратилган. Зеро, ҳар қандай соҳа фаолиятини ривожлантирилишига бел боғлаш даставвал юқори давлат бошқарув органлари ва унинг қуйи бўғинларини коррупциянинг туб илдизларидан халос этиш зарурияти билан чамбарчас боғлаб туради.

Фарангиз Нурбобева, 

Адлия вазирлиги ҳузуридаги Ҳуқуқий сиёсат тадқиқот институти масъул ходими