Prezident Karimovning 9-may tabrigi, andijonlik millioner bilan hamtovoqlikda ayblangan prokuror, “jurnalistika dangasa va tekinxo‘rlarga qarshi o‘t ochishi kerak!”. O‘zbek matbuoti 8-mayda nimalar haqida yozgan?

Tarix — hayot takrorlardan iborat ekani haqida saboq beruvchi eng yaxshi ustoz; har kunlik bu saboqlardan doim ham vaqtida va to‘g‘ri xulosalar chiqarilmasa-da, tarix baribir eng yaxshi ustozligicha qolaveradi.

Ham O‘zbekistonning, ham jahonning bundan 90, 60 va 30 yil avvalgi manzarasiga o‘zbek matbuoti ko‘zi bilan imkon qadar nazar solish ham qiziq, ham foydali ko‘rindi. Bundan o‘n yillar avval aynan bugungi sanada nimalar bo‘lgan, davr matbuoti ular haqida nima deb yozgan, jamoatchilikning munosabati qanday edi — bularning barini “Kun matbuoti tarixi” rukni orqali kuzatib borish mumkin.

90 yil avval. 8-may, yakshanba

Izboskandagi “Fayzulla Xo‘jayev” kolxozida ahvol pachava. Bunga sabab, birinchidan, ish to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmagan, ikkinchidan, “kolxoz rahbarligida yaramas unsurlar” o‘tiribdi. “Kolxoz raisi Bozor Hamroqulov mushtumzo‘rlar bilan birga. Uni axtargan kishi nashaxonadan topadi”, deyiladi “Qizil O‘zbekiston”dagi “Hamroqulov nashaxonada” xabarida.

Xuddi shu Izboskan tomondagi “Bolshevik” kolxozida esa “haydash-ekish ishlari bolshevik sur’ati bilan oldinda borayotir”. Ayniqsa, kolxoz zarbdorlaridan biri — 21 yoshli juvon Gulasalxonga gap yo‘q: u “har kuni 3 tanobdan yerga chigit ekdi”.

“Qizil O‘zbekiston”ning so‘nggi sahifasida prokuror Badriddinov sudi tafsilotlariga bag‘ishlangan “Moziyning qora-qorong‘i sir pardalari yirtila boshladi” sarlavhali material berilgan. Prokuror Katanyanning “fosh qilishlari”ga ishoniladigan bo‘lsa, bu pardalar ortida, masalan, Badriddinovning andijonlik mashhur millioner Ahmadbek hoji Temirbekov bilan tanishligi va bu boyning tashabbusi bilan Badriddinov boshqa bir boyning qiziga uylanishidek “aybi” bor.

Bu tomoshadan ko‘zlangan maqsad — Badriddinovni, u “turli nayranglar vositasi bilan o‘zini ‘oq’ deb ko‘rsatishga” qancha urinmasin, imkon qadar yomon qilib ko‘rsatish. Shu maqsad bilan Badriddinov Saidxonov degan diniy arbobni xalq tergovchisi qilib tayinlashda ayblanadi. So‘ng, Saidxonovning o‘zi so‘roqqa tutiladi: “Badriddinovning qarindoshi bo‘lgan sud ijrochisi bo‘lgan Quliyevning uyiga kim bilan borib, nima qildingiz?” (shu savolning o‘zida Badriddinov qarindosh-urug‘chilikda ham gumon qilinmoqda).

Saidxonovning javobi: “Uning uyiga Badriddinov olib bordi, u yerda ziyofat yedik. Birgina bu emas, Badriddinovning buyrug‘i bilan unga o‘zim ham uch bor palov pishirib berganman”. Shunaqa: qozining o‘g‘li Saidxonovning ayblaridan biri — sinfiy dushmanning qarindoshiga osh pishirib bergani. 1930-yillarda bu qamalib ketishga yetarli bir ayb bo‘lgan.

60 yil avval. 8-may, seshanba

“Qizil O‘zbekiston” gazetasi asosan ikki mavzuni yoritgan — birinchisi, hali ham 5-maydagi “Pravda” gazetasining 50 yillik yubileyi va matbuot kuni bayrami, ikkinchisi, Toshkentda 7-may kuni ochilgan “SSSRda leninchi milliy siyosat tantanasi” degan katta ilmiy konferensiyaning ochilishi tafsilotlari.

O‘zbekiston gazetalari SSSR yetakchisi Nikita Xrushchyovning “Pravda” gazetasining 50 yilligiga bag‘ishlangan tantanali majlisdagi nutqining tarjimasini bosgan. O‘rtoq Xrushchyov bu nutqida matbuotning asosiy vazifalarini sanab bergan. Jumladan, uning aytishicha, “matbuot kommunizm quruvchilarning mehnatini ulug‘lashi va dangasalar hamda tekinxo‘rlarga qarshi shafqatsiz o‘t ochishi kerak” (so‘z erkinligi, matbuot erkinligi, fikr erkinligi degan gap-so‘zlar yo‘q — yo‘q narsa gapirilmaydi-da).

“SSSRda leninchi milliy siyosat tantanasi” nomli ilmiy konferensiya ochilishida O‘zbekiston yetakchisi Sharof Rashidov so‘zga chiqqan. Uni bu nutqi uchun qoralab bo‘lmaydi — 1962-yilda boshqacha gapirib ham bo‘lmasdi, ehtimol. Shunga qaramay, mantiqsizlik yaqqol ko‘zga tashlanadi — konferensiya go‘yoki xalqlar do‘stligi va tengligiga bag‘ishlangandek, ammo nutqning ayrim o‘rinlariga ko‘z yugurtirib, aslida bu tadbir ham, SSSRdagi butun boshli milliy siyosat ham aniq bir millatni alohida ulug‘lashdan iboratdek ko‘rinadi.

“Yosh leninchi”dagi Chexoslaviyaga bag‘ishlangan sarlavhasi ajoyib: “Gulla, yashna, sotsialistik Chexoslaviya!”. 1991-yildan so‘ng mashhur bo‘lgan, ko‘pchilik ko‘rgan, eshitgan “Gulla, yashna, mustaqil O‘zbekiston!” degan shiorga o‘xshaydi-ya!

30 yil avval. 8-may, juma

Barcha markaziy gazetalarda prezident Islom Karimovning 9-may bayrami munosabati bilan Ikkinchi Jahon urushi va mehnat fronti faxriylariga, barcha o‘zbekistonliklarga tabrigi e’lon qilingan. Mustaqillik davridagi birinchi 9-may tabrigidagi prezident bu sananing o‘zini “ulug‘ G‘alaba kuni” deb atagani bilan, tabriknomaning biror o‘rnida “Ulug‘ Vatan urushi” atamasini ishlatmagan.

“Xalq so‘zi”ning o‘tgan sonlaridan birida yozuvchi Ibrohim Rahimning mustaqil O‘zbekistondagi joy nomlari muammosiga bag‘ishlangan “Qachon dadil bo‘lamiz?” sarlavhali maqolasi bosilgan edi. Gazetaning 8-may sonida o‘sha maqolaga Toshkent shahar hokimligi Atamalar komissiyasi mas’ul kotibi D.Saidovning javobi e’lon qilingan. Yozuvchi Shota Rustaveli ko‘chasining “jimjiloqday bir qismi Usmon Nosirga joy bergani”ni tanqid qilib yozgandi; hokimlik vakilining qayd etishicha, “bor-yo‘g‘i ikki bekat Shota Rustaveli nomida va, Xudo xohlasa, Usmon Nosir tavalludining 80 yilligigacha ko‘cha to‘lig‘icha uning nomi bilan yuritilib, shahrimizdagi istirohat bog‘laridan biriga ham bu xassos shorimiz nomi beriladi” (qayd etish joiz, hozirda Usmon Nosir nomi Shota Rustaveli ko‘chasinin jimjiloqday bir qismida ham yo‘q: Janubiy Vokzaldan to Grand Mir mehmonxonasiga qadar — salkam 7 kilometr yo‘l gruzin shoiri nomi bilan ataladi).

Til masalasida yana bir lavha — bundan 30 yil avval O‘zbekiston yetakchisi xalqlar va millatlar tengligiga bag‘ishlangan katta tadbirda rus tiliga alohida minnatdorchilik bildirishga majbur bo‘lgan bo‘lsa, endi o‘zbek olimlari “ovrupolashgan atamalarning o‘zbekchasi mavjud bo‘lishiga qaramay,.. aksariyati sobiq ittifoq davrida majburan tiqishtirilgani”ni qoralamoqda.

O‘zbek gazetalari 8-may kuni bosgan chet el xabarlari orasida hozirgi kun nuqtai nazaridan shunisi qiziq: “Hozirgi vaqtda KXDRda SPID bilan birorta kasallanish holati aniqlangan emas. Binobarin, bu kasallik kelgusida ham KXDRda paydo bo‘lmaydi. Bu kasallik mamlakatga kirib keladigan barcha tirqishlarni berkitib tashlash imkoniyati mavjud”. 2020-yilgi pandemiyani ko‘rgan, kuzatgan odamlarga tanish manzara, shunday emasmi? Axir Shimoliy Koreyada hali ham kovid aniqlanmagan, chunki kovid kirishi mumkin bo‘lgan barcha tirqishlar yopib tashlangan. “Bo‘lishi mumkin emas!”, degandi ko‘pchilik, vaholanki, ularda 30 yillik tajriba bor ekan.

Afg‘onistonda endi Burhoniddin Rabboniy rahbar sifatida e’tirof etilmoqda; o‘t ochishni to‘xtatish to‘g‘risida bitim imzolangan, bitimga yaqin vaqt ichida (ya’ni, 1992—1996-yillar oralig‘ida) “Kobul qassobi” nomini oladigan Gulbiddin Hikmatyor ham qo‘shilgani aytiladi.

Toshkentda esa Afg‘onistondagi urushning og‘riqli aks-sadosi — Akmal Ikromov (hozirgi Uchtepa) tumanidagi “Yangiobod” mahallasida Afg‘on urushida halok bo‘lganlar xotirasiga yodgorlik o‘rnatilgan. Bu haqdagi fotolavha sarlavhasi ham e’tiborga molik: “Shahidlar xotirasi aslo o‘chmagay”.

Ushbu material huquqlari mualliflarida saqlangan holda e’lon qilish sharti bilan “Daryo” internet-nashriga taqdim etildi