Qulay, tez va ishonchli jamoat transport vositasi — metro tarixi

Bugun dunyoning ko‘pgina yirik shaharlarida aholi eng ko‘p foydalanadigan jamoat transporti — metrodir. Kuniga ming, millionlab yo‘lovchi tashiydigan ushbu vosita qachon va qayerda paydo bo‘lgandi? Metroning yaratilishi va ommabopligiga soatlab davom etadigan tirbandliklar yoki svetoforning qizil chirog‘igina sabab bo‘lganmi? Shu kungacha qanday bosqichlardan o‘tib, ilk ko‘rinishidan qay darajada uzoqlashdi? “Daryo” insoniyatning eng yaxshi ixtirolaridan biri haqida hikoya qiladi.

Ilk metro qayerda paydo bo‘lgandi?

Tarixdagi ilk metro yo‘li 1863-yil 10-yanvarda Buyuk Britaniya poytaxti Londonda ochiladi. 3,6 kilometr uzunlikdagi ushbu metro liniyasi shaharning Farrington ko‘chasi va Paddington temiryo‘l vokzalini bog‘lagan. Tobora aholisi ko‘payayotgan shaharda ot-aravalarning nihoyatda ko‘payib ketgani, tez-tez tirbandliklar yuzaga kelgani metro qurishga turtki beradi.

Ingliz siyosatchisi va London shahri advokati Charlz Pirson parlamentga yangi yerosti yo‘li haqidagi rejani kiritadi va parlament 1855-yili ushbu loyihani tasdiqlaydi. Ammo mablag‘ yetishmovchiligi sabab metro qurilishi kechiktiriladi.

Metro loyihasi parlament arxivida chang bosib, qolib ketishi va yerosti temiryo‘l tizimi umuman paydo bo‘lmasligi mumkin edi. Biroq Charlz Pirson hammasiga astoydil bel bog‘laydi. U keyingi bir necha yil davomida parlamentda loyihaga mablag‘ ajratish uchun kurashadi. Natijada xususiy “Metropolitan Railway” kompaniyasi tuziladi va bug‘ bilan harakatlanuvchi yangi yerosti temiryo‘l tarmog‘i qurilish ishlari boshlanadi. Lekin taqdirni qarangki, Charlz Pirson o‘zi jon koyitgan loyiha ishga tushishidan bir yil oldin vafot etadi.

Metroning ochilish marosimda juda ko‘p rasmiylar, jumladan, shahzoda Albert Eduard (bo‘lajak qirol Eduard VII) qatnashadi. Hali yangi transport xavfsizligiga ishonch kamligi bois qirolicha Viktoriya marosimga taklif etilmaydi. “Texnologiya mo‘jizasi”ni ko‘rish uchun deyarli butun shahar yig‘iladi.

Metro vagonlari uch klassga bo‘lingan bo‘lib, birinchisida yo‘lovchilar oyna bilan himoyalangan vagonlarda, oxirgi klassdagilar ochiq vagonda, tutun va oltingugurt isidan qiynalib, noqulay joyda o‘tiradi. Keyinroq bu muammoni hal qilish uchun metroda elektr liniyalari quriladi va poyezdlar elektrga o‘tkaziladi.

Metro tezda muvaffaqiyatga erishadi: birinchi kunning o‘zidayoq 30 ming, bir yil ichida esa 9,5 million yo‘lovchi ushbu jamoat transportidan foydalanadi.

“Quvur” metrolar

London metrosi Ikkinchi jahon urushiga qadar xususiy aksiyadorlik kompaniyalari tomonidan qurilib, boshqariladi. Metroning turli qismlari turli kompaniyalarga tegishli bo‘lib, ular qurilishda iloji boricha pulni tejashga harakat qiladi. Natijada platforma va o‘tish joylari tor, bekat hamda tunnellardagi shiftlar past qilib quriladi. Shu sabab ham London aholisi metroni Truba — “quvur” deb atay boshlaydi, keyinchalik bu nom London metrosining rasmiy nomiga ham aylanadi.

Kirish joylaridagi navbatni yo‘q qilish uchun London metrosida 1911-yiliyoq eskalatorlar qurila boshlanadi. Metro Ikkinchi jahon urushi yillarida London aholisini Germaniya harbiy-havo kuchlari hujumidan himoya qilish vazifasini ham bajaradi. Bugun Buyuk Britaniyada metro Underground (yerosti) deb nomlanadi.

“Metro” so‘zi qayerdan paydo bo‘ldi?

Inglizlar Underground, amerikaliklar Subway deb nomlagan yerosti yo‘li qachon “metro” nomini oladi?

“Metro” atamasi ilk bor Parij yerosti transport tizimi qurilgandan so‘ng paydo bo‘ladi. Parij metrosini qurishni o‘z zimmasiga olgan inglizlarning “Metropolitan railway” kompaniyasi nomi keyinchalik fransuzlar tomonidan u qurgan yerosti transportiga nisbatan ham ishlatiladi. “Metropolitan” so‘zining o‘zi esa yunonchadan “ona shahar” (mater — ona, polis — shahar) ma’nosini bildirib, asosan, poytaxt shaharga nisbatan qo‘llanilgan. “Metropolitan Railway” ham poytaxt London temiryo‘l kompaniyasi edi.

Shu tariqa deyarli butun dunyodagi barcha yerosti temiryo‘llari metro deb nomlana boshlanadi. Bu nom bilan birga ba’zi davlatlarda yuqorida aytilgan Underground, Subway nomlari ham ishlatiladi.

Birining ortidan ikkinchisi...

London metrosining muvaffaqiyati juda ko‘p mamlakatlar qiziqishiga sabab bo‘ladi. Garchi metro sifatida qurilmagan bo‘lsa-da, Istanbul yerosti yo‘li Londondan so‘ng ikkinchi eng qadimiy yerosti temiryo‘l tizimi hisoblanadi. 1875-yil ochilgan ushbu yerosti yo‘li qisqa (573 metr) bo‘lishiga qaramay, har kuni o‘n ikki mingdan ortiq insonga xizmat ko‘rsatadi.

Tez orada okean ortida ham metro qurish ishlari boshlanadi va Chikago Amerikadagi o‘z metrosiga ega ilk shaharga aylanadi. Chikago metrosi London metrosidan farqli ravishda bir qismi yer ustida quriladi va shu sabab ham Chikago metrosi nomi “L” (ya’ni tepaga chiqish ma’nosida) deb ataladi.

Yevropa qit’asidagi eng qadimiy metro esa Budapesht metrosi hisoblanadi. 1896-yili qurilgan bu metro YUNESKOning Butunjahon madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan. Ushbu metroda hali ham uning dastlabki yillardagi dekoratsiyalari mavjud. Qit’adagi keyingi yerosti transport tizimi Parij metrosi bo‘ldi.

Eng qadimiy va katta metrolardan biri bu Nyu-York metrosi edi. AQShning sobiq poytaxti o‘z yerosti transportiga sakkizinchi bo‘lib, 1904-yili ega bo‘ladi. Biroq Nyu-York metrosi hukmronligi XIX asr oxirida nihoyasiga yetadi. 1993-yil Shanxay metrosi qurib bitkaziladi va dunyodagi eng katta metroga aylanadi. 2021-yilda yana yangi ikkita liniyani foydalanishga topshirgan Shanxay metrosi gavjumligi bo‘yicha faqatgina Xitoyning boshqa bir metrosi — Pekindan ortda qoladi.

Ayni kunda 59 mamlakat shaharlari o‘z metro tizimiga ega. Har kuni millionlab yo‘lovchi yerosti (bugungi kunda yerusti ham) transportidan foydalanadi. Aniq grafikka egaligi, tezligi va ishonchliligi sabab ham ko‘pchilik metroni afzal biladi. Ayni kunlarda Yevropa va AQShda ushbu tizimni to‘la kompyuterlashtirish ustida ish olib borilmoqda.

Toshkent metrosi

Hammamiz uchun ma’lum va mashhur Toshkent metrosi 1977-yili o‘sha paytdagi respublika rahbari Sharof Rashidov tashabbusi bilan qurilgan. Uzunligi bo‘yicha dunyoda 68-o‘rinda turadigan Toshkent metrosidan kuniga 380—420 ming yo‘lovchi foydalanadi.

Metropoliten oxirgi paytlari poytaxtda asosiy mavzulardan biriga aylandi. Yaqin-yaqingacha deyarli o‘zgarishlarsiz: jetonlar, 1960-yillardan qolgan vagonlar bilan ishlagan metropoliten bugun zamonaviy qiyofada akslanib, yangi yerusti liniyalari qurildi, yangi yo‘nalishlar ochildi.

2020-yil 29-avgustda “O‘zbekiston” metro yo‘lining Qo‘yliq yo‘nalishidagi yer ustidan o‘tgan, uzunligi 11 kilometr bo‘lgan, yetti bekatdan iborat davomi ishga tushdi. Yil oxirida esa “Chilonzor” yo‘lining Sergeli yo‘nalishidagi davomi foydalanishga topshirildi, u ham, Qo‘yliqdagi metro kabi, yer ustidan o‘tgan.

Bugun Toshkent metropoliteni bekatlari soni 43 taga yetdi. Ammo eng tez, qulay jamoat transporti bilan bog‘liq hal etiladigan muammolar hali ko‘p.