“Otel Ruanda” filmi orqali tanilgan Pol Rusesabajina Ruandadagi genotsid vaqtida mingdan ortiq odam hayotini saqlab qolgandi. Uni terrorizmda ayblab, 25 yilga qamashdi

Sharqiy Afrika davlati Ruandada 20-sentabr kuni poytaxt Kigali sudining qarori bilan 67 yoshli Pol Rusesabajina qamoqqa tashlandi. Rusesabajina mazkur mamlakatda sodir etilgan genotsid haqida hikoya qiluvchi Gollivudning “Ruanda mehmonxonasi” (Hotel Rwanda) filmi yaratilgandan so‘ng dunyo bo‘ylab tanilgandi. Endilikda u 2018—2019-yillarda teraktlar uyushtirgan guruhni tuzish va moliyalashtirishda aybdor deb topilgan.

Rusesabajina 25 yillik qamoq jazosiga hukm qilindi. Prokuratura unga umrbod qamoq jazosi berishni talab qilgan. U bilan birga yana 20 kishi sud qilindi, ular yakunda vatanga xiyonat, qotillik va terrorchilik tashkilotiga a’zolik ayblovlari bilan 3 yildan 20 yilgacha qamoq jazosiga hukm qilindi.

Rusesabajinaning o‘zi Raundaning amaldagi prezidenti Pol Kagamega qarshi Ruanda Demokratik o‘zgarishlar karakati (MRCD)ga rahbarlik qilganini tan oldi. Biroq, u Milliy ozodlik fronti (FLN) — MRCD’ning qurolli qanoti tomonidan sodir etilgan zo‘ravonliklar uchun javobgarlikni rad etdi. Sud bu tashkilotlar bir-biridan ajralmas degan qarorga keldi.

Rusesabajina so‘nggi yillarda Belgiya va AQShda yashagan. Bu ikki mamlakat faolga nisbatan olib borilgan sud jarayonini tanqid qildi. Belgiya tashqi ishlar vaziri Sofi Vilmesning so‘zlariga ko‘ra, Rusesabajina odilona va xolisona sud qilinish huquqidan mahrum etilgan. AQSh Davlat departamenti vakili Ned Praysning aytishicha, “ilgari xabar qilinganidek qonuniy sud kafolatlarining yo‘qligi hukmning adolatliligiga shubha uyg‘otadi”. Mahkumning qizi Karin Kanimbaning so‘zlariga ko‘ra, uning otasi advokatlardan foydalana olmagan, “bu jarayonda yagona sudya” esa — Ruanda prezidenti Pol Kagame bo‘lgan.

Genotsid paytida Pol Rusesabajina mingdan ortiq odamni qutqardi. U haqda film suratga olingach, Rusesabajina mashhurligidan foydalanib, Ruanda hukumatini tanqid qildi.

Pol Rusesabajina 1954-yilda Ruandaning markaziy qismida yashovchi fermer oilasida tug‘ilgan. Uning otasi xutulardan, onasi esa tutsilardan edi. O‘rta maktabni tugatgandan so‘ng u bir muddat ilohiyotshunoslik bo‘yicha tahsil oldi, keyin mehmonxonaga ishga joylashdi hamda Keniya va Shveysariyada mehmonxona biznesini o‘rgandi.

1980-yillarning o‘rtalarida Rusesabajina Ruandaga qaytib keldi va Kigalidagi eng obro‘li mehmonxonalardan biriga — Belgiyaning Hotel des Mille Collines mehmonxonasiga ishga joylashdi. 1994-yilda Ruandada genotsid avjiga chiqqanida, u mehmonxona menejeri sifatida binoni 1286 nafar tutsi va mo‘tadil xutu xalqi uchun boshpanaga aylantirdi. U pora va spirtli ichimliklar bilan potensial qotillarning og‘zini moylashga muvaffaq bo‘ldi.

Ikki yil o‘tgach, Rusesabajina oilasi bilan Ruandani tark etdi va ko‘p o‘tmay Belgiyaga ko‘chib o‘tdi. U yerda siyosiy boshpana topdi va taksi haydovchisi bo‘lib ishlay boshladi, ba’zida yo‘lovchilarga o‘z vatanidagi hayoti haqida aytib berardi. 2002-yilda kinorejissor Terri Jorj uning mijozlaridan biriga aylandi. Ikki yil o‘tgach, Jorj “Raunda mehmonxonasi” filmini ekranlarga chiqardi, uning ssenariysi Rusesabajinaning hikoyalariga asoslangan edi. Filmda bosh rolni o‘ynagan aktyor Don Chidl “Oskar” mukofotiga nomzod qilib ko‘rsatildi, Rusesabajinaning o‘zi esa xalqaro shuhrat va bir qator mukofotlarga, jumladan, “Ozodlik” prezident medaliga sazovor bo‘ldi.

Rusesabajina o‘zining mashhurligidan foydalanib, 2000-yildan beri hokimiyatda bo‘lgan Ruanda prezidenti Pol Kagame rejimini tanqid qildi. Xususan, u o‘z memuarlarida Kagame mamlakatni tanlangan tutsilarning kichik bir guruhi manfaati uchun boshqarayotganini aytib, Ruandadagi demokratiyani “pardozlangan”, adliya tizimini esa “quruq” deb atagan, deb yozadi The New York Times.

Bunga javoban Ruanda hukumati Rusesabajinani o‘zining genotsid paytidagi rolini oshirib yuborganlikda va isyonchilarni moliyalashtirganlikda aybladi. Uning Bryusseldagi uyiga bir necha bor notanish odamlar  bostirib kirgan, shundan so‘ng u oilasini AQShning Texas shtati San-Antonio shahriga ko‘chirdi. 2010-yildan beri Ruanda hukumati Rusesabajinani qo‘lga olishda yordam so‘rab, bir necha bor Belgiya va AQShga murojaat qilgan.

2020-yilda Pol Rusesabajina aldov yo‘li bilan Ruandaga olib ketildi. U nutq so‘zlash uchun Burundiga qarab uchyapman, deb o‘ylagan.

2020-yil 27-avgustda Rusesabajina Dubayga uchib ketdi va shu bilan g‘oyib bo‘ldi. To‘rt kundan keyin uning Ruandada hibsga olingani ma’lum bo‘ldi. Faolning oilasi va Human Rights Watch inson huquqlari himoyachilari uni o‘g‘irlab ketishganiga ishongan. Ruanda hukumati odam o‘g‘irlash ayblovini rad etdi.

Keyinchalik ma’lum bo‘lishicha, Dubayda Rusesabajina Burundiga borish uchun xususiy samolyotga o‘tirgan. U yerda u mahalliy ruhoniyning taklifiga binoan bir nechta cherkovlarda nutq so‘zlashni rejalashtirgan, keyinchalik ommaviy axborot vositalarida ma’lum qilinishicha, ruhoniy Ruanda razvedkasi xabarchisi bo‘lgan. Rusesabajina mingan samolyot 28-avgust kuni erta tongda Ruandaga qo‘ngach, u hibsga olindi va bir necha kun davomida noma’lum joyda bog‘langan holda tutib turildi, u yerni Rusesabajina “kushxona” deb ta’riflagan.

 Rusesabajina ustidan sud jarayoni 2021-yilning fevral oyida, sud Rusesabajina ushbu mamlakat fuqarosi bo‘lmagani sababli uni Ruandada sud qilish mumkin emasligi haqida advokat keltirgan dallilarni rad etganidan keyin boshlandi. Rusesabajina sudning dastlabki majlislarida qatnashdi, keyin esa o‘z huquqlari muntazam ravishda buzilgani uchun u sudni boykot qilishga qaror qildi. Ma’lum qilinishicha, qamoqda unga advokatlar bilan guvohlarsiz muloqot qilishiga ruxsat berilmagan, maxfiy huquqiy hujjatlar musodara qilingan, unga oziq-ovqat, suv va zarur dori-darmonlardan mahrum qilish bilan tahdid qilingan. 20-sentabr kuni Rusesabajinani qamoqqa tashlash haqidagi hukm chiqarilganda, ayblanuvchi sud zalida yo‘q edi, chunki u hukm baribir adolatli bo‘lmasligini aytgan.

Ruandadagi genotsid

O‘tgan asrda Ruandada hukumat tepasidagi xutularning buyrug‘i bilan mamlakatdagi tutsilar ommaviy qirg‘in qilingan. Qirg‘in 1994-yilning aprelida boshlanib, taxminan, 100 kun davom etgan. Turli hisob-kitoblarga ko‘ra, qatliomda 800 mingdan bir milliongacha tutsilar va ularga hamdard bo‘lgan mo‘tadil xutular o‘ldirilgan.