Ikkinchi jahon urushi davridagi eng yirik harbiy va siyosiy voqea. Stalingrad jangiga 78 yil to‘ldi

Ikkinchi jahon urushi va Ulug‘ Vatan urushining eng katta to‘qnashuvlaridan biri bo‘lgan Stalingrad jangiga bugun 78 yil to‘ldi. Ushbu jang Vermaxtning ilk yirik mag‘lubiyati bilan birgalikda katta harbiy guruhning taslim bo‘lishiga sababchi bo‘ldi. “Daryo” jang tafsilotlari va tarixiy faktlar haqida ma’lumot beradi.

Ogohlantirishsiz boshlangan urush

1941-yilning 22-iyun kunida Germaniya va uning ittifoqchilari SSSRga hech qanday urush e’lon qilmasdan turib hujum qiladi. 1941-yilning yozida bo‘lib o‘tgan janglardan so‘ng tang ahvolda qolgan Sovet armiyasi shu yilning dekabr oyida Moskva uchun jangda qarshi hujumga o‘tdi. Moskva mudofaasi qarshiliklariga kuchi qolmagan, qish mavsumidagi janglarga tayyor bo‘lmagan, keng, ammo to‘liq nazorat qilib bo‘lmaydigan front ortiga ega bo‘lgan nemis qo‘shinlari shahar yaqinida to‘xtatildi va Qizil armiyaga qarshi hujum paytida 150-300 km g‘arbga chekindi.

Nemislar rahbari Gitler ham ushbu yurish natijasini oldindan aytib bo‘lmasligini bilar edi. Shu sababli Germaniya shimol va janubda yangi operatsiyalar rejasini ko‘rib chiqayotgan edi. Ushbu hujumlardan ko‘zlangan maqsadlar quyidagicha bo‘lgan: SSSRning janubiga kirib borish Kavkazdagi (Grozniy va Boku) neft konlariga egalik qilishni, shuningdek, mamlakatning Yevropadagi qismini Kavkaz va Markaziy Osiyo bilan bog‘lovchi asosiy arteriya — Volga daryosi ustidan nazoratni ta’minlashdi. Tabiiyki, nemislarning janubdagi g‘alabasi Sovet sanoatiga birmuncha ta’sir o‘tkazishi mumkin edi.

Fall Blau. Stalingrad tomon yurish

Qizil armiyaning Xarkov katastrofasidan so‘ng Gitler “Janub” harbiy guruhining ikkiga bo‘linishiga buyurdi: “A” guruh shimoliy Kavkazga hujumlarni davom ettirishi zarur edi; Fridrix Paulyusning 6-armiyasi va German Gotning 4-tankli armiyasini o‘z ichiga olgan “B” guruh esa sharqqa — Volga va Stalingrad tomon harakatlanishi belgilandi.

Stalingradni egallash Gitler uchun bir nechta sabablarga ko‘ra muhim ahamiyatga ega edi. Asosiy sabablardan biri — Stalingrad Volga daryosi bo‘yidagi yirik sanoat zonasi ekani hamda Rossiya markazini SSSRning janubiy mintaqalari, jumladan, Kavkaz va Kavkazorti bilan bog‘laydigan strategik muhim shahar ekanligi edi.

Shu sababdan Germaniyaning Stalingrad ustidan nazorati SSSR uchun kundalik muhim bo‘lgan suv va quruqlikdagi yo‘llarni to‘sishga, Kavkaz tomon harakatlanayotgan kuchlarning chap qanotini ishonchli ravishda qurshab olish va qarshi Qizil armiya bo‘linmalarini yetkazib berishda jiddiy to‘siqlar yaratish kabi afzalliklar berar edi.

Vermaxt har bir hujumni ranglar bilan kodlashga o‘rgangandi: Fransiya ishg‘ol etilishi — Fall Rot (“qizil variant”),  Fall Gelb (“sariq variant”) — Belgiya va Niderlandiya operatsiyasi, Fall Grun (“yashil variant”) — Chexoslavakiya, Vermaxtning SSSR tomon yurishi Fall Blau, ya’ni “ko‘k variant” nomini oldi.

“Ko‘k variant” operatsiyasi “Janub” armiyasining shimoldagi Bryansk fronti qo‘shinlariga va Voronejning janubidagi janubi-g‘arbiy front qo‘shinlariga hujum bilan boshlandi.

17-iyulning dahshati

Ushbu kunning ikkinchi yarmida 147-otryad Morozov fermasi yaqinida tankka qarshi qurol bilan o‘qqa tutildi. Bundan so‘ng jiddiyroq to‘qnashuv sodir bo‘ladi: taxminan, soat 20:00 larda to‘rtta nemis tanki Zolotoy qishlog‘iga yashirincha yaqinlashib, unga qarata o‘q uza boshladi. Stalingrad jangining birinchi to‘qnashuvi 20-30 daqiqa davom etdi.

Bir necha oy davom etgan qonli urushning birinchi jangi 11 kishining yaralanishi bilan tugadi va ikki shikastlangan tank ortga qaytarib olib ketildi. Sovet qo‘shinlarining ko‘rsatgan qarshiliklari fashistlarning 6-armiyasini kuchaytirishga majbur qildi. 22-iyulga qadar u 18 ta bo‘linma, 250 ming jangovar shaxsiy tarkib, 740 ga yaqin tank, 7 500 ta qurol va minomyotlarga ega bo‘ldi.

Yaxshigina kuchga ega bo‘lgan armiya 23-iyul tongida dushmanning shimoliy kuchlariga, 25-iyul kuni esa janubiy qismiga hujum uyushtirdi. Kuchlar va havodagi ustunligidan foydalangan holda, nemislar 62-armiyaning o‘ng qanotidagi himoyani yorib o‘tdi va 24-iyul oxirida Golubinskdagi Don shahriga yetib keldi. Stalingrad qo‘shinlari qiyin ahvolga tushib qoldi. Armiyaning ikki qanoti ham dushman tomonidan egallab olindi va uning Donga chiqishi Stalingrad uchun haqiqiy xavfni tug‘dirdi. Iyul oxiriga kelib sovet qo‘shinlari Dondan butunlay chiqarib yuborildi.

Daryo bo‘yidagi mudofaani bosib o‘tish uchun nemislar 2-qo‘shiniga qo‘shimcha ravishda Italiya, Vengriya va Ruminiya ittifoqchilarining qo‘shinlaridan foydalanishi kerak edi. 6-armiya Stalingraddan bir necha o‘n kilometr uzoqlikda edi. 28-iyul kuni Stalin Qizil armiyaga 227-sonli buyruqni e’lon qildi, ushbu qaror dushmanga nisbatan qarshilikni kuchaytirish va har qanday holatda ham uni to‘xtatishni nazarda tutar edi. Jangda qo‘rqoqlik qilganlarni eng qattiq choralar kutar edi. Shuningdek, qo‘shinlarni ma’naviy va intizomiy jihatdan kuchaytirish bo‘yicha amaliy choralar belgilandi.

4-armiya ham yordamga keldi

SSSR armiyasining keskin burilishi fashistlar qo‘mondonligini 31-iyul kuni Kavkaz tomon harakatlanayotgan 4-sonli armiyani Stalingrad tomonga yurishga majbur qildi. Stalingradning ham mudofaasini kuchaytirish buyurildi va 51-armiya Stalingrad frontiga qo‘shildi.

Nemislarning rejasi Stalingradga tezkor hujumga o‘tish edi. Vaziyatni baholash asosida nemis qo‘mondoni o‘z rejasiga jiddiy o‘zgarishlar kiritdi. 19-avgustda nemislar Stalingradning umumiy yo‘nalishi bo‘yicha hujumlarni davom ettirdi. 22-avgust kuni 6-nemis armiyasi Donni kesib o‘tib, uning sharqiy sohilida, 45 km kenglikdagi Peskovatka hududida oltita bo‘linma jamlangan ko‘prikni egallab oldi.

23-avgust kuni dushmanning 14-sonli tank korpusi Stalingradning shimolida, Rinok qishlog‘i yaqinida joylashgan Volga tomon bostirib kirib, 62-armiyani Stalingrad frontining qolgan kuchlaridan uzdi. Nemis qo‘shinlari Stalingradga havodan zarba berdi, buning uchun ikki mingga yaqin parvozlar amalga oshirildi. Natijada shahar dahshatli ko‘rinishga keldi — butun boshli kvartallar vayronaga aylandi, ba’zilari esa butunlay yo‘q bo‘ldi.

13-sentabrda Germaniya askarlari butun front bo‘ylab hujumga otlandi va Stalingradni shunday shturm bilan bosib olishga harakat qildi. Bunday hujumga Sovet qo‘shinlari turib bera olmadi. Ular shiddatli janglar boshlangan shahardan chekinishga majbur bo‘ldi. Avgust va sentabr oylarining oxirida Sovet qo‘shinlari janubi-g‘arbiy yo‘nalishda dushmanning Volga tomon yurgan 14-tank korpusining shakllanishini tugatish uchun bir qator hujumlarni amalga oshirdi.

Qarama-qarshi hujumlarni amalga oshirishda Sovet qo‘shinlari nemislarning Kotluban va Rossushka stansiyalarida to‘xtatishlari va “quruqlik ko‘prigi”ni yo‘q qilishlari kerak edi. Katta yo‘qotishlar bilan bo‘lsa-da, Sovet qo‘shinlari bir necha kilometr oldinga yurishga muvaffaq bo‘ldi.

23-avgust kuni Stalingradning 100 ming aholisi evakuatsiya qilindi. 1942-yil 23-avgustda 4-Luftvaffe harbiy-havo kuchlari shaharda eng uzoq va halokatli portlatishni amalga oshirdi. Ushbu yurishdan so‘ng shahar vayronaga aylanib olov ichida qoldi, 90 mingdan ziyod inson vafot etdi, xuddi dahshatli tush kabi. Vaziyat og‘irlashib bordi, nemislar tuman hosil qiluvchi bombalardan so‘ng yonuvchi bomba tashladi. Shahardagi ko‘p binolar yog‘ochdan qurilganini hisobga oladigan bo‘lsak, harorat juda ham baland bo‘lib, ayrim joylarda 1000 gradusgacha yetdi.

Shaharning shimoliy qismida, Gumrak stansiyasi hududida Germaniyaning 14-tank korpusi Sovet zenit qo‘shinlariga qarshi jang qildi. Jang 23-avgust oqshomigacha davom etdi. 1942-yilning 23-avgust kuni kechqurun zavod sexlaridan 1-1,5 km masofada nemis tanklari paydo bo‘ldi va u o‘sha zahotiyoq o‘qqa tutildi.

1-sentabriga kelib, vayron qilingan shahar xarobalari orasida Sovet 62-armiyasi bino va fabrikalarda joylashgan o‘q otish joylari bilan mudofaa pozitsiyalarini o‘rnatdi. Snayperlar va hujum guruhlari iloji boricha dushmanni ushlab turdi. Nemislar jiddiy yo‘qotishlarga uchradi. 13 va 26-sentabr kunlari Vermaxt bo‘linmalari 62-armiyani yo‘ldan olib, shahar markaziga kirib bordi. Volga yaqinidagi ko‘prik yo‘llari uchun kurash, ayniqsa, shaharning shimoliy qismidagi fabrikalarda ikki oydan ko‘proq davom etdi.

Germaniya harbiy doktrinasi qurolli kuchlar tarkibidagi bo‘linmalarning o‘zaro aloqalariga va ayniqsa, piyodalar, safarlar, artilleriya va bombardimonchilarining o‘zaro yaqinligiga asoslangan edi. Bunga javoban sovet askarlari dushmanning pozitsiyasidan o‘nlab metr masofada joylashgan bo‘lishga harakat qildi, bu holda nemis artilleriyasi va aviatsiyasi o‘zlariga zarba berish xavfisiz harakat qila olmadi. Har bir qarich yer uchun jang kechdi. Sovet snayperlari vayronalardan himoya vositasida foydalanib, ko‘plab nemis askarlarini qirib tashladi.

Stalin uchun ham, Gitler uchun ham Stalingrad jangi shaharning strategik ahamiyatidan tashqari obro‘-e’tibor belgilab berishi mumkin bo‘lgan. Sovet qo‘mondonligi Qizil armiya zaxiralarini Moskvadan Volga shahriga ko‘chirdi, deyarli butun mamlakatning harbiy kuchlarini Stalingrad mintaqasiga o‘tkazdi.

14-oktabr tongida Germaniya oltinchi armiyasi Volga yaqinidagi Sovet ko‘priklariga qarshi hal qiluvchi hujumni boshladi. Ushbu yurishda mingdan ortiq  samolyotlar qatnashdi. Biroq Volganing chap qirg‘og‘ida joylashgan artilleriya Sovet qarshi hujumga tayyorlanishi munosabati bilan o‘q-dorilar yetishmovchiligini boshdan kechira boshladi. 9-noyabr kuni sovuq tushib, havo harorati 18 darajagacha tushib ketdi. Shu tufayli Volgada muzliklar hosil bo‘ldi va tabiiyki, daryo orqali kesib o‘tish juda qiyinlashib ketdi. Shundan so‘ng 62-armiya qo‘shinlari kundalik hayotiy o‘q-dorilar va oziq-ovqat yetishmovchiligiga duch keldi.

1942-yil 19-noyabrda “Uran” operatsiyasi doirasida Qizil armiyaning qarshi hujumi boshlandi. 23-noyabr kuni Kalach viloyatida Vermaxtning 6-armiyasi qamal qilindi. “Uran” rejasi to‘liq amalga oshmadi, chunki 6-armiyani ikkiga ajratishning imkoni bo‘lmadi. Ushbu hujumlardan so‘ng ham ko‘plab hujumlar va operatsiyalar amalga oshirildi.

Jang natijalari

SSSRning Stalingrad jangidagi g‘alabasi Ikkinchi jahon urushi davridagi eng yirik harbiy va siyosiy voqea bo‘ldi. Dushman qo‘shinlarining mag‘lubiyati va qo‘lga olinishi bilan yakunlangan ulkan jang Ulug‘ Vatan urushi davrida tub burilish yasadi va Ikkinchi jahon urushining borishiga ta’sir o‘tkazmay qolmadi. Qizil armiya muvaffaqiyatining muhim tarkibiy qismi qo‘shinlarni harbiy-iqtisodiy qo‘llab-quvvatlash mahsuli edi.

Mirjalol Qosimov tayyorladi.