Fizikadan yaxshi xabardor bo‘lgan mushtariylarimiz biladiki, tabiatda bir necha saqlanish qonunlari mavjud bo‘lib, ular orasida eng asosiylari bu energiyaning saqlanish qonuni, massaning saqlanish qonuni, impulsning saqlanish qonuni va hokazolardir. Shunday qonunlar ichida yana bir muhim saqlanish qonunini bundan qariyb 272 yil muqaddam Mixail Lomonosov kashf qilgan edi. “Daryo” ushbu sana munosabati bilan qonunning ochilish tarixi va boshqa qiziqarli faktlar haqida hikoya qiladi.
Mixail Lomonosov 1711–1765-yillarda yashab o‘tgan yirik olim, fan arbobi sanaladi. O‘sha zamonning aksar yirik olimlariga xos ravishda, Lomonosov ham faqatgina bir fan sohasidagi tadqiqotlar bilan chegaralanib qolmasdan, balki juda keng qamrovli ilmiy faoliyat yuritgan. Fizikadan tashqari uning kimyo, astronomiya, geologiya, geografiya, tarix, arxitektura va hatto filologiyaga taalluqli izlanishlar bilan shug‘ullangani ma’lum. Venera sayyorasining atmosferaga ega ekanini ham birinchi bo‘lib aynan Lomonosov kashf qilgan edi.
Lomonosov Rossiyada mahalliy aholi ichidan yetishib chiqqan birinchi yirik olim ham sanaladi. Ungacha bo‘lgan davrda, rus imperatorlari mamlakatning akademik salohiyatini oshirish maqsadida yirik oliygohlarga va hatto Fanlar akademiyasiga ham faqat Yevropadan kuchli olimlarni (asosan nemis olimlarini) taklif etib, ish tashkil qilishar edi. Xususan, o‘sha yillarda Peterburgda o‘z davrning eng kuchli matematigi Leonard Eyler, Bernulli, Goldbax, Bayer singarilar faoliyat yuritishgan.
Lomonosov o‘zi ham talabalik paytida ilg‘or zamonaviy ta’lim ko‘rishi uchun Germaniyaga yuborilgan va besh yil mobaynida matematika, falsafa, kimyo va metallurgiya bo‘yicha o‘qigan. 1741-yilda u Rossiyaga qaytgach, Fanlar akademiyasiga fizika yo‘nalishi bo‘yicha adyunkt lavozimiga tayinlangan va 1745-yilda u ruslar ichidan yetishib chiqqan eng birinchi professor o‘laroq, kimyo fani bo‘yicha akademik darajasiga erishgan.
Hali biz bilgandek impakt-faktorli ilmiy jurnallar chop etilmagan va olimlar yirik ilmiy anjumanlarga yig‘ilishni odat qilmagan o‘sha zamonda fanning muammolari va ilg‘or natijalari bo‘yicha o‘zaro fikr almashinish uchun olimlar, odatda, bir-birlariga xat yozib, masala mohiyatini bayon qilishar edi.
Mixail Lomonosov ham 1748-yilning 16-iyul kunida matematik Leonard Eylerga xat yozib, unda o‘zining harakat va materiyaga oid mulohazalari bilan o‘rtoqlashgan. Bugun o‘sha maktub bitilganiga roppa-rosa 272 yil to‘lgan sanada unda yozilgan quyidagi jumlalarni esga olish mumkin: “Tabiatda sodir bo‘ladigan har qanday o‘zgarishlardagi mohiyat shundaki, bir jismdan qanchadir bir nima olinsa, boshqa bir jismga shuncha narsa qo‘shiladi. Biror joyda bir qancha materiya kamaysa, boshqa joyda u shunchaga ko‘payadi. Ushbu umumiy tabiiy qonun harakat qoidalari uchun ham taalluqlidir: o‘z kuchi bilan harakatlanayotgan biror jism, undan kuch olib harakatlanayotgan boshqa jismga berayotganichalik ravishda uni (kuchni) yo‘qotadi”.
Saqlanib qolgan ushbu tarixiy faktga ko‘ra, fanda haqli ravishda Mixail Lomonosov materiyaning saqlanish qonunini ochgan olim sifatida e’tirof etiladi. Ushbu qonunni amaliy tajribalar orqali isbotlab ko‘rish uchun Lomonosov 1756-yilda bir necha eksperimentlar o‘tkazadi. Uning zich yopiq shisha idishlarda metallarni qizdirib ko‘rish va massani o‘lchash orqali bajargan tajribalarida materiyaning saqlanishi o‘z tasdig‘ini topgan. Olim bu boradagi ilmiy ishlarini 1758-yilda e’lon qilingan “Materiya va vaznning o‘zaro nisbati haqida” deb nomlangan risolasida bayon qilgan.
Materiyaning saqlanish qonuni nafaqat modda va jismlar uchun, balki harakat qonunlari va termodinamika uchun ham aloqador bo‘lib, issiqlik balansi, termodinamikaning birinchi bosh qonuni singarilarning shakllantirilishida muhim ahamiyat kasb etgan.
Muzaffar Qosimov tayyorladi.
Izoh (0)