So‘nggi yangiliklar Asosiy yangiliklar Eng ko‘p o‘qilgan
O'zb
Ўзбекча
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng

Daryo.uz Daryo.uz

  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
So‘nggi yangiliklar
    • USD 12175.07
    • RUB 125.42
    • EUR 12831.31
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Toshkentda
      +19°C
      • Andijon
      • Qarshi
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Farg‘ona
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Termiz
      • Namangan
      • Toshkent
      • Navoiy
      • Toshkent vil
      • Nukus
      • Urganch
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter

    Daryo logo white Daryo logo dark

    • Mahalliy
      • Mehridaryo
      • Boshqalar
    • Markaziy Osiyo
      • Qirg‘iziston
      • Qozog‘iston
      • Turkmaniston
      • Tojikiston
      • Afg'oniston
    • Dunyo
    • Pul
      • Iqtisodiyot
      • Moliya
      • Kripto
      • Biznes
    • Madaniyat
      • Kino
      • Kitob
      • Musiqa
      • Shou-biznes
    • Layfstayl
      • Ayollar sahifasi
        • Farzand
        • Go‘zallik
        • Karyera
        • Maslahatlar
        • Moda
        • Retseptlar
      • Texnologiyalar
        • Arxitektura
        • Gadjetlar
        • Ilm-fan
        • Koinot
        • Media
      • Avto
      • Qo‘ziqorin
      • Sayohat
      • Salomatlik
      • Ta’lim
        • Abituriyent
        • Ingliz tilini o’rganamiz
    • Sport
    • Kolumnistlar
    • Multimedia

    Daryo.uz Daryo.uz

    Ilm-fan

    Yer sayyorasining massasini qanday o‘lchashgan?

    24.10.2019, 13:42 29225

    1687-yilda Isaak Nyuton o‘zining mashhur “Tabiat falsafasining matematik asoslari” asarida “ingichka ipga bog‘lab osib qo‘yilgan yuk doimo Yer sayyorasining markaziga ishora qiladi” deb ta’kidlagan edi. Albatta, bu ta’kidning qo‘shimcha izohi ham bo‘lgan: “agar yaqin orada ulkan tog‘ bo‘lmasa, chunki tog‘ning gravitatsiyasi ta’sirida ipga osilgan yuk tog‘ tomonga ozgina og‘adi”, deyilgan edi. Bu narsani Nyuton “tog‘ning tortish kuchi” deb nomlagan va u juda ham kichik qiymatligidan baribir o‘lchashning imkoni bo‘lmaydi deb hisoblagan.

    Foto: Google Photos

    Foto: Google Photos

    Oradan 85 yil o‘tib, qirollik astronomi Nevil Maskelayn o‘sha tog‘ning tortish kuchini biror yo‘l bilan o‘lchashning iloji topilsa, shundan kelib chiqib Yer sayyorasining ham massasini aniqlasa bo‘lishini fahmlab qoldi. Agar bu ishni birov uddalasa, uning natijasidan kelib chiqib nafaqat Yer, balki Oy, Quyosh va boshqa sayyoralarning ham massasini o‘lchasa bo‘lar edi. Biroq buning uchun nafaqat ingichka ipdagi yukning tog‘ tomonga og‘ishini, balki tog‘ning o‘zining massasini ham hisoblash talab etilardi.

    1772-yilda Maskelayn o‘z ilmiy g‘oyalari bilan qirollik jamiyatiga murojaat qiladi. Fanlar akademiyasi maqomida bo‘lgan qirollik jamiyati uning taklifini ma’qullaydi va astronom Charlz Meyson boshchiligida Shotlandiyaga biror tog‘ni tanlab kelish uchun ekspeditsiya yuboradi. Butun yozni Shotlandiya tog‘larida o‘tkazib qaytgan Meyson ekspeditsiyasi Pert shahridan 50 kilometr shimoli-g‘arbda joylashgan Shixollion tog‘i buning uchun eng maqbul variant ekanini bildiradi.

    Endi eng qiyini – tajribani amalda bajarish ishi qolgandi. Bunga Meysonning o‘zi aralashmasligini ma’lum qilgan. Maskelayn ham tajribaning ushbu “qora ish” qismini o‘z bo‘yniga olishdan bo‘yin tovlagan. U “Men qirollik astronomi bo‘lganim uchun shaxsan qirolning o‘zigina meni biror yoqqa yubora oladi, boshqa hech kim!”, deb bayonot bergan. Qirol esa taklif Maskelaynning o‘zidan chiqqanini e’tiborga olib, tajribaga ham o‘zi bosh bo‘lishi kerakligini aytib, unga Shotlandiyaga – Shixollion tog‘iga jo‘nashga farmon bergan. Bungacha Grinvich rasadxonasida shinam sharoitda tinchgina ishlab yurgan Maskelayn dala-tog‘ sharoitida bir necha oy safarbarlikda ishlashiga to‘g‘ri kelishini o‘ylab ichi ezilgancha yo‘lga chiqadi. U Pertgacha kemada suzib boradi va u yog‘iga qayiqda Shixollion tog‘iga yo‘l oladi.

    Shixollion 1083 metr balandlikka ega ingichka va uzun tog‘ bo‘lib, g‘arbdan sharqqa tomon cho‘zilgan. U tog‘ning janubiy yonbag‘rida, ovchilar kulbasida o‘rnashadi va tajribalarni boshlaydi. Avvaliga astronom teleskop yordamida o‘zining aniq joylashuv koordinatalarini hisoblagan. Uning baxtiga qarshi o‘sha oylarda tog‘da juda ko‘p yomg‘ir va tuman bo‘lgani uchun u 3 oygacha biror tayinli ish qila olmagan. Keyin hafsalasi pir bo‘lgan olim tog‘ning shimoliy yonbag‘riga ko‘chib o‘tgan. Bu vaqtda esa geodeziya mutaxassislari brigadasi tog‘ni to‘liq aylanib chiqib, minglab o‘lchash va hisoblash ishlarini bajarishgan. Xususan, ular turli burchaklar, balandlik va nishablik hamda Maskelayning avvalgi va yangi qarorgohi orasidagi masofani o‘lchashgan. Maskelayn o‘zi esa bu koordinatalarni bilgan holda oraliq masofani sof matematik yo‘l bilan hisoblagan. Uning va geodeziya mutaxassislarining olgan natijalari 436 metr farq bilan chiqqan. Bu mavjud oraliqqa nisbatan olinsa juda kichik xatolik edi. Undan xulosa qilinganki, demak, Yerning zichligi tog‘nikidan ancha katta. Ushbu fakt o‘sha zamonlarda hukmron bo‘lgan yanglish tushuncha, ya’ni Yerning o‘rtasi bo‘shliq ekani haqidagi farazni butunlay yo‘q qildi. Aksincha, Maskelayn Yer sayyorasining qoq markazida og‘ir metall yadro bor ekanini aytib berdi. Endi ekspeditsiya oldida tog‘ning massasini aniqlash masalasi qolgandi. Albatta, olim tog‘ jinslarining o‘rtacha zichligini va tog‘ning umumiy hajmini bilgan holda uning massasini hisoblab topishi mumkin edi. Biroq tog‘ning shakli shunday g‘adir-budur va o‘nqir-cho‘nqirki, uning hajmini aniqlashning o‘zi bo‘lmaydi.

    Masalani yechish uchun astronomga uning do‘sti, matematik Charlz Xatton yordamga kelgan. U geodeziya asosida olingan hamma balandlik ma’lumotlari asosida tog‘ning uch o‘lchamli shaklini modellashtirish mumkinligini taklif qildi. Shu tariqa tog‘ning hajmi topilgach, uning massasini va undan kelib chiqib Yerning massasini hisoblashgan. Albatta, o‘z paytida Xatton va Makselayndan 100 yil avval Nyutonning o‘zi ham taxminiy hisoblashlar asosida Yerning massasini aytib bergan edi. O‘shanda u Yer massasini besh ming millionta million tonnadan yana milliontasining vazniga teng deb baholagan. Yakunda uning sof matematik hisoblashlari haqiqiy raqamlar bilan juda katta aniqlikda mos tushdi. Chunki Xatton va Maskelayn ham amaliy o‘lchash natijalari orqali taxminan shunga yaqin qiymat keltirib chiqarishgan. Shunday qilib, Maskelayn ekspeditsiyasini Yer sayyorasining massasini aniqlash borasidagi eng birinchi va muvaffaqiyatli ekspeditsiya deyish mumkin. Undan kelib chiqib olimlar haqiqatan ham tarixda ilk bora Oy, Quyosh va sayyoralarning massasini hisoblab chiqishgan. Shu jihatdan Maskelaynni fanda o‘ziga xos qahramon deb e’tirof etish mumkin.

    Keyinchalik Maskelaynning natijalarini boshqa usul bilan Genri Kavendish tekshirib ko‘rgan. U yog‘och yelkaga ingichka ip bilan osib qo‘yilgan qo‘rg‘oshin sharlardan foydalanib tajribalar bajargan va u ham Maskelayn olgan natijaga juda yaqin natija keltirib chiqargan.

    Ham Maskelayn va ham Kavendish o‘lchagan sayyoramiz massasi hozirgi zamon texnikasi orqali aniqlangan Yer massasidan unchalik katta farq qilmaydi. Yerimiz 5,97 mingta million tonnadan milliontasining milliontasicha massaga ega. Fizik-matematiklar tilida aytadigan bo‘lsak, ona sayyoramiz 5,97 × 1024 kilogramm keladi.

    Muzaffar Qosimov

    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    So‘nggi yangiliklarga o‘tish

    Markaziy Osiyoga sarmoya kiritish ijobiy natija beradimi?

    Kecha, 23:59

    Xitoy—Qirg‘iziston—O‘zbekiston temiryo‘lining qurilishi qoldirilgani aytilmoqda

    Kecha, 23:40

    “Yo Xudo!.. Quti ichida nima bor?..” — “Yetti” filmi haqida

    Kecha, 23:35

    Qadah tutgan prezident, bo‘ron vayron qilgan qishloq, tikanli simlardan o‘tayotgan migrantlar — 29-sentabr suratlari

    Kecha, 23:10

    Xanchjou—2022. O‘zbekistonlik qilichbozlardan tarixiy g‘alaba, gandbolchilar guruhdagi so‘nggi o‘yinida zafar quchdi, Lazizbek Mullajonov musobaqani tark etdi

    Kecha, 23:05

    O‘zbekistonda yoshlar yetakchilariga qancha maosh to‘lanadi? Yoshlar yetakchisiga doir maʼlumot taqdim etildi

    Kecha, 23:00

    Sergelidagi portlashda aholi uylariga yetkazilgan zarar davlat hisobidan qoplanayotganiga izoh berildi

    Kecha, 22:51

    Sergelidagi portlash: uy-joylar va avtomobillarga qancha zarar yetgan?

    Kecha, 22:46

    Shavkat Mirziyoyev Germaniya kansleri bilan muzokarada qator sohalarda hamkorlik qilish bo‘yicha bir qancha takliflarni ilgari surdi

    Kecha, 22:40

    Sirdaryoda 10-sinf o‘quvchisi bo‘lgan qiz bedarak yo‘qoldi

    Kecha, 22:30

    Tavsiya etamiz

    “Daryo” reportaji: Portlashdan so‘ng Sergeli aholisiga qanday yordam berilmoqda?

    21:00 / 29.09.2023

    “Mazlum har doim mazlum bo‘lib qolaveradi va bu mazlumlik avlodlar kayfiyatida qayta-qayta takrorlanaveradi...” — “Oresteya” tragediyasi haqida

    23:00 / 28.09.2023

    Qadah tutgan prezident, bo‘ron vayron qilgan qishloq, tikanli simlardan o‘tayotgan migrantlar — 29-sentabr suratlari

    23:00 / 29.09.2023

    Sergelidagi portlash: 15 yoshli bola vafot etdi, minglab xonadonlar zararlandi (foto, video)

    18:00 / 28.09.2023

    MOLIYA

    Biznes

    Markaziy Osiyoga sarmoya kiritish ijobiy natija beradimi? 

    23:00 / 29.09.2023

    O‘zbekistonda elektron tijorat qanday rivojlanmoqda?

    17:00 / 26.09.2023

    “Bugungi geosiyosiy vaziyatda bitta davlatga tayanib bo‘lmaydi” — bosh vazir o‘rinbosari Jamshid Xo‘jayev

    15:00 / 26.09.2023

    O‘zbekiston oktyabr oyidan Rossiyadan gaz import qilishga tayyor — Energetika vazirligi

    16:00 / 25.09.2023

    Ko‘p o‘qilganlar

    Sergelidagi portlashda shikastlangan BYD avtomobillari utilizatsiya qilinadi

    08:00 / 29.09.2023

    O‘zbekiston qonunchiligida 1-oktyabrdan nimalar o‘zgaradi?

    10:00 / 29.09.2023

    Qirg‘izistonda davlat bayrog‘ini o‘zgartirish taklif qilindi (foto)

    13:00 / 29.09.2023

    Malida bortida “Vagner” askarlari bo‘lgan samolyot portlab ketdi (video)

    16:00 / 29.09.2023

    O‘zbekistonda dam olish kunlari kuzatiladigan ob-havo e’lon qilindi

    11:00 / 29.09.2023
    About Us

    “Daryo” internet-nashrining (O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi (O‘zMAA, hozirgi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi) tomonidan 13.03.2015 yil sanasida 0944-sonli guvohnoma bilan ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatga olingan. Matnli materiallarni to‘liq ko‘chirish yoki qisman iqtibos keltirishga, shuningdek, fotografik, grafik, audio va/yoki videomateriallaridan foydalanishga “daryo.uz” saytiga giperhavola mavjud bo‘lgan va/yoki “Daryo” internet-nashrining muallifligini ko‘rsatuvchi yozuv ilova qilingan taqdirda yo‘l qo‘yiladi. Chop etiladigan ba’zi ma’lumotlar 18 yoshga to‘lmagan foydalanuvchilarga mo‘ljallanmagan bo‘lishi mumkin. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter

    © «Simple Networking Solutions» MChJ, 2013–2023

    Yosh bo‘yicha cheklov

    Xato topdingizmi? Ctrl+Enter’ni bosing

    • Foydalanish shartlari
    • Maxfiylik siyosati
    • Reklama
    Nimani qidiramiz?

    Matnda xato topdingizmi?

    ×

    Rahmat. Biz sizning xabaringizni oldik va xatoni imkon qadar tezroq tuzatamiz.