• Profilga Kirish
  • 1751972643_633.png 1751972643_245.png 1751959824_218.svg 1751959824_520.svg

  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
Ўзбекча
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
    • USD12653.32
    • RUB161.89
    • EUR14822.1
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Toshkentda
      +25°C
      • Andijon
      • Qarshi
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Farg‘ona
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Termiz
      • Namangan
      • Toshkent
      • Navoiy
      • Toshkent vil
      • Nukus
      • Urganch
    • Daryo
      • Internet-nashr
      • Tahririyat haqida
      • Aloqa ma'lumotlari
      • Foydalanish shartlari
      • Maxfiylik siyosati
      • Yangiliklar arxivi
    • Reklama
    • Ijtimoiy tarmoqlar
      • Instagram | Rasmiy
      • Instagram | Lifestyle
      • Instagram | Sport
      • Facebook | Rasmiy
      • OK | Rasmiy
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Rus tilida
      • YouTube | Daryo Global
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • O‘zbekiston
      • Boshqalar
      • Navoiy
      • Toshkent viloyati
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Qashqadaryo
      • Surxondaryo
      • Xorazm
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Namangan
      • Farg‘ona
      • Andijon
      • Qoraqalpog‘iston
      • Toshkent sh.
      • Mehridaryo
      • Ob-havo
    • Markaziy Osiyo
      • O‘zbekiston (Mahalliy)
      • Afg'oniston
      • Qirg‘iziston
      • Qozog‘iston
      • Turkmaniston
      • Tojikiston
    • Dunyo
    • Pul
      • Biznes
      • Iqtisodiyot
      • Moliya
      • Kripto
    • Madaniyat
      • Kino
      • Kitob
      • Musiqa
      • Shou-biznes
    • Layfstayl
      • Ayollar sahifasi
        • Farzand
        • Go‘zallik
        • Karyera
        • Maslahatlar
        • Moda
        • Retseptlar
      • Texnologiyalar
        • Arxitektura
        • Gadjetlar
        • Ilm-fan
        • Koinot
        • Media
      • Avto
      • Qo‘ziqorin
      • Sayohat
      • Salomatlik
      • Ta’lim
        • Abituriyent
        • Ingliz tilini o’rganamiz
    • Sport
      • Futbol
      • UFC
      • Boks
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Ilm-fan

    Yer sayyorasining massasini qanday o‘lchashgan?

    1687-yilda Isaak Nyuton o‘zining mashhur “Tabiat falsafasining matematik asoslari” asarida “ingichka ipga bog‘lab osib qo‘yilgan yuk doimo Yer sayyorasining markaziga ishora qiladi” deb ta’kidlagan edi. Albatta, bu ta’kidning qo‘shimcha izohi ham bo‘lgan: “agar yaqin orada ulkan tog‘ bo‘lmasa, chunki tog‘ning gravitatsiyasi ta’sirida ipga osilgan yuk tog‘ tomonga ozgina og‘adi”, deyilgan edi. Bu narsani Nyuton “tog‘ning tortish kuchi” deb nomlagan va u juda ham kichik qiymatligidan baribir o‘lchashning imkoni bo‘lmaydi deb hisoblagan.

    Foto: Google Photos

    Foto: Google Photos

    Oradan 85 yil o‘tib, qirollik astronomi Nevil Maskelayn o‘sha tog‘ning tortish kuchini biror yo‘l bilan o‘lchashning iloji topilsa, shundan kelib chiqib Yer sayyorasining ham massasini aniqlasa bo‘lishini fahmlab qoldi. Agar bu ishni birov uddalasa, uning natijasidan kelib chiqib nafaqat Yer, balki Oy, Quyosh va boshqa sayyoralarning ham massasini o‘lchasa bo‘lar edi. Biroq buning uchun nafaqat ingichka ipdagi yukning tog‘ tomonga og‘ishini, balki tog‘ning o‘zining massasini ham hisoblash talab etilardi.

    1772-yilda Maskelayn o‘z ilmiy g‘oyalari bilan qirollik jamiyatiga murojaat qiladi. Fanlar akademiyasi maqomida bo‘lgan qirollik jamiyati uning taklifini ma’qullaydi va astronom Charlz Meyson boshchiligida Shotlandiyaga biror tog‘ni tanlab kelish uchun ekspeditsiya yuboradi. Butun yozni Shotlandiya tog‘larida o‘tkazib qaytgan Meyson ekspeditsiyasi Pert shahridan 50 kilometr shimoli-g‘arbda joylashgan Shixollion tog‘i buning uchun eng maqbul variant ekanini bildiradi.

    Endi eng qiyini – tajribani amalda bajarish ishi qolgandi. Bunga Meysonning o‘zi aralashmasligini ma’lum qilgan. Maskelayn ham tajribaning ushbu “qora ish” qismini o‘z bo‘yniga olishdan bo‘yin tovlagan. U “Men qirollik astronomi bo‘lganim uchun shaxsan qirolning o‘zigina meni biror yoqqa yubora oladi, boshqa hech kim!”, deb bayonot bergan. Qirol esa taklif Maskelaynning o‘zidan chiqqanini e’tiborga olib, tajribaga ham o‘zi bosh bo‘lishi kerakligini aytib, unga Shotlandiyaga – Shixollion tog‘iga jo‘nashga farmon bergan. Bungacha Grinvich rasadxonasida shinam sharoitda tinchgina ishlab yurgan Maskelayn dala-tog‘ sharoitida bir necha oy safarbarlikda ishlashiga to‘g‘ri kelishini o‘ylab ichi ezilgancha yo‘lga chiqadi. U Pertgacha kemada suzib boradi va u yog‘iga qayiqda Shixollion tog‘iga yo‘l oladi.

    Shixollion 1083 metr balandlikka ega ingichka va uzun tog‘ bo‘lib, g‘arbdan sharqqa tomon cho‘zilgan. U tog‘ning janubiy yonbag‘rida, ovchilar kulbasida o‘rnashadi va tajribalarni boshlaydi. Avvaliga astronom teleskop yordamida o‘zining aniq joylashuv koordinatalarini hisoblagan. Uning baxtiga qarshi o‘sha oylarda tog‘da juda ko‘p yomg‘ir va tuman bo‘lgani uchun u 3 oygacha biror tayinli ish qila olmagan. Keyin hafsalasi pir bo‘lgan olim tog‘ning shimoliy yonbag‘riga ko‘chib o‘tgan. Bu vaqtda esa geodeziya mutaxassislari brigadasi tog‘ni to‘liq aylanib chiqib, minglab o‘lchash va hisoblash ishlarini bajarishgan. Xususan, ular turli burchaklar, balandlik va nishablik hamda Maskelayning avvalgi va yangi qarorgohi orasidagi masofani o‘lchashgan. Maskelayn o‘zi esa bu koordinatalarni bilgan holda oraliq masofani sof matematik yo‘l bilan hisoblagan. Uning va geodeziya mutaxassislarining olgan natijalari 436 metr farq bilan chiqqan. Bu mavjud oraliqqa nisbatan olinsa juda kichik xatolik edi. Undan xulosa qilinganki, demak, Yerning zichligi tog‘nikidan ancha katta. Ushbu fakt o‘sha zamonlarda hukmron bo‘lgan yanglish tushuncha, ya’ni Yerning o‘rtasi bo‘shliq ekani haqidagi farazni butunlay yo‘q qildi. Aksincha, Maskelayn Yer sayyorasining qoq markazida og‘ir metall yadro bor ekanini aytib berdi. Endi ekspeditsiya oldida tog‘ning massasini aniqlash masalasi qolgandi. Albatta, olim tog‘ jinslarining o‘rtacha zichligini va tog‘ning umumiy hajmini bilgan holda uning massasini hisoblab topishi mumkin edi. Biroq tog‘ning shakli shunday g‘adir-budur va o‘nqir-cho‘nqirki, uning hajmini aniqlashning o‘zi bo‘lmaydi.

    Masalani yechish uchun astronomga uning do‘sti, matematik Charlz Xatton yordamga kelgan. U geodeziya asosida olingan hamma balandlik ma’lumotlari asosida tog‘ning uch o‘lchamli shaklini modellashtirish mumkinligini taklif qildi. Shu tariqa tog‘ning hajmi topilgach, uning massasini va undan kelib chiqib Yerning massasini hisoblashgan. Albatta, o‘z paytida Xatton va Makselayndan 100 yil avval Nyutonning o‘zi ham taxminiy hisoblashlar asosida Yerning massasini aytib bergan edi. O‘shanda u Yer massasini besh ming millionta million tonnadan yana milliontasining vazniga teng deb baholagan. Yakunda uning sof matematik hisoblashlari haqiqiy raqamlar bilan juda katta aniqlikda mos tushdi. Chunki Xatton va Maskelayn ham amaliy o‘lchash natijalari orqali taxminan shunga yaqin qiymat keltirib chiqarishgan. Shunday qilib, Maskelayn ekspeditsiyasini Yer sayyorasining massasini aniqlash borasidagi eng birinchi va muvaffaqiyatli ekspeditsiya deyish mumkin. Undan kelib chiqib olimlar haqiqatan ham tarixda ilk bora Oy, Quyosh va sayyoralarning massasini hisoblab chiqishgan. Shu jihatdan Maskelaynni fanda o‘ziga xos qahramon deb e’tirof etish mumkin.

    Keyinchalik Maskelaynning natijalarini boshqa usul bilan Genri Kavendish tekshirib ko‘rgan. U yog‘och yelkaga ingichka ip bilan osib qo‘yilgan qo‘rg‘oshin sharlardan foydalanib tajribalar bajargan va u ham Maskelayn olgan natijaga juda yaqin natija keltirib chiqargan.

    Ham Maskelayn va ham Kavendish o‘lchagan sayyoramiz massasi hozirgi zamon texnikasi orqali aniqlangan Yer massasidan unchalik katta farq qilmaydi. Yerimiz 5,97 mingta million tonnadan milliontasining milliontasicha massaga ega. Fizik-matematiklar tilida aytadigan bo‘lsak, ona sayyoramiz 5,97 × 1024 kilogramm keladi.

    Muzaffar Qosimov

    24.10.2019, 13:42   Izoh (0)   34208
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Izoh (0)

    Kirish
    Javob qoldiring Bekor qilish

    Mavzuga doir

    Everest balandligini qayta o‘lchab ko‘rishmoqchi. Tog‘ zilzilalar natijasida cho‘kkan bo‘lishi mumkin

    16.10.2019, 08:01

    O‘zbekistonda ilmiy jurnallar platformasi ishga tushirildi

    09.10.2019, 13:26

    Insoniyat evolyutsiyasi haqidagi ommabop nazariyalardan biri rad etildi

    08.10.2019, 23:29

    Fizika bo‘yicha 2019-yilgi Nobel egalari e’lon qilindi

    08.10.2019, 15:49

    Olimlar insoniyatni yangi bir falokatdan ogohlantirdi

    08.10.2019, 13:41

    Fransiyalik olimlar falaj bemorning miyasini ekzoskeletga ulab, uni harakatlantirishdi (video)

    05.10.2019, 16:31
    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Sizning muammoingiz yechimi


    Central Asian University RUR va THE Impact Rankings 2025 xalqaro reytinglarida o‘z mavqeini mustahkamlamoqda


    Kapitalbank Top Employers Institute talqini bo‘yicha O‘zbekistonning eng yaxshi ish beruvchisi maqomini yana bir bor tasdiqladi


    O‘zbekistonda yangilangan HAVAL H6 rasman ishga tushirildi


    Farg‘ona viloyatida mo‘l hosil: fermerlar 95 sentnerdan ortiq g‘alla yetishtirdi 


    InfinBANK’dan VISA kartasi endi Swoo Pay ilovasida


    Imzodan Engelberg premium romlari hashamatlikning timsolidir


    Ichkaridan nazar: Imzo fabrikasi qanday ishlaydi?


    Chiroyli davlat raqami va 1 yillik transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urtasiga ega HAVAL


    Toshkentda navbatdagi SAG XL gilam do'koni o'z ishini boshladi


    “KAFOLAT sug‘urta kompaniyasi” AJning moliyaviy barqarorlik reytingi “Fitch Ratings” tomonidan “Ijobiy” prognozi bilan “B+” darajasida tasdiqlandi


    SonetUzStyle – ijodiy kontent uchun Kia Sonet sovg‘a qilamiz


    CAEx Mebel & Decor 2025 ko‘rgazmasi 13-15-sentyabr kunlari Toshkentda bo‘lib o‘tadi


    Burger va lavashdan tortib kabob hamda flat-white’gacha — barchasi bir joyda!  


    BI Sad’O Business loyihasida ochiq eshiklar kuni bo‘lib o‘tdi va CHILLA aksiyasi boshlandi


    riitm aqlli platformasi O‘zbekiston tinglovchilariga 30 million trek taklif etmoqda

     

    Tavsiya etamiz

    “O‘lim sharbati”: SSSRda Stalindan so‘ng ikkinchi qudratli shaxs nomi berilgan qurol qanday paydo bo‘lgandi?

    6 iyul, 15:23

    SSSRning qo‘shni davlatga bosqini tarixi: Afg‘onistonda yodgorlik o‘rnatilgan yagona sovet askari kim edi?

    5 iyul, 15:22

    “Erishib bo‘lmaydigan ball belgilangani yo‘q” — “El-yurt umidi” jamg‘armasi ijrochi direktori

    4 iyul, 22:11

    “AQSH o‘yindan chiqmoqchi”. Ukraina Qo‘shma Shtatlar yordamisiz qayergacha bora oladi?

    4 iyul, 19:55
     
     
     

    So‘nggi yangiliklarga o‘tish

    Latviya davlat xizmatchilarining Rossiya va Belarusiyaga borishini taqiqladi

    Dunyo | 10 iyul, 00:05

    Ozarbayjon va Rossiya o‘rtasidagi mojaro: nega bu ikki tomonlama ziddiyat Markaziy Osiyoda aks-sado bermoqda?

    Dunyo | 9 iyul, 23:45

    Joze Mourinyo sobiq shogirdini “Fenerbahche”ga olib kelmoqchi

    Sport | 9 iyul, 23:30

    “Ikki marta ko‘rgan insonimga turmushga chiqqanman”. Shahzoda Muhammedova oilasi, farzandlari va biznesi haqida gapirdi

    Shou-biznes | 9 iyul, 23:25

    Toshkent 20 yildan keyin qay ko‘rinishda bo‘ladi? Prezidentga yangi reja taqdim etildi

    O‘zbekiston | 9 iyul, 22:50

    The Guardian: Grok sun’iy intellekti natsistga aylandi va o‘zini MexaGitler deb atadi

    Dunyo | 9 iyul, 22:45

    O‘zbekistonga go‘sht importi keskin ko‘paydi

    O‘zbekiston | 9 iyul, 22:25
    Daryo About Us

    “Daryo” internet-nashrining (O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi (O‘zMAA, hozirgi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi) tomonidan 13.03.2015 yil sanasida 0944-sonli guvohnoma bilan ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatga olingan. Matnli materiallarni to‘liq ko‘chirish yoki qisman iqtibos keltirishga, shuningdek, fotografik, grafik, audio va/yoki videomateriallaridan foydalanishga “daryo.uz” saytiga giperhavola mavjud bo‘lgan va/yoki “Daryo” internet-nashrining muallifligini ko‘rsatuvchi yozuv ilova qilingan taqdirda yo‘l qo‘yiladi. Chop etiladigan ba’zi ma’lumotlar 18 yoshga to‘lmagan foydalanuvchilarga mo‘ljallanmagan bo‘lishi mumkin. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» MChJ, 2013–2025

    Yosh bo‘yicha cheklov

    Xato topdingizmi? Ctrl+Enter’ni bosing

    • Foydalanish shartlari
    • Maxfiylik siyosati
    • Reklama
    Nimani qidiramiz?

    Sign In or Register

    Xush kelibsiz!

    Tizimga kiring yoki Roʻyxatdan oʻting.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Roʻyxatdan oʻting

    Roʻyxatdan oʻtganmisiz? Login.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Sizga parol elektron pochta orqali yuboriladi.

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Matnda xato topdingizmi?

    ×

    Rahmat. Biz sizning xabaringizni oldik va xatoni imkon qadar tezroq tuzatamiz.