Jahon ilm-fanida burilish yasagan 5 musulmon olimi

Zamonaviy dunyoda din bilan bir-biriga qarshi, dinga e’tiqod qiluvchilar ilm-fan sohasida katta yutuqqa erisha olmaydi degan tushuncha keng tarqalgan. Bu tarixga yevrotsentrik qarashning mantiqsiz natijasidir. Chunki zamonaviy ta’lim tizimi musulmon olamining boy tabiiy-ilmiy merosini hisobga olmaydi. Ammo tarixiy faktlar buni aksini ko‘rsatadi, deya yozadi Islam Today nashri.

O‘rta asrlarda Yevropa o‘z diniy aqidalarini qat’iy va izchil himoya qilgan paytda, musulmon mamlakatlar ilmiy tadqiqotlar bilan shug‘ullanishgan. Ilmiy va texnologik taraqqiyotning asosiy motivatorlari ham aynan musulmonlar bo‘lgan.

Quyida 5 nafar musulmon kashfiyotchilari berilgan:

1. Ibn al-Haysam

G‘arbda “Alhazen” nomi bilan mashhur. Hasan ibn al-Haysam zamonaviy ilmiy metodning otasi hisoblanadi. Bu metod o‘tgan ming yillikning barcha texnologik yutuqlarining asosida yotadi.

2015-yilda BMT UNESCO’ning Jahon yili doirasida u esga olingan. U birinchi bo‘lib,  yorug‘lik to‘lqinlarining xatti-harakatini tushuntirib bergan. Shuning uchun u zamonaviy optikaning asoschisi sifatida tanilgan. Uning tadqiqotidan oldin, inson ko‘zlari ko‘rish mumkin bo‘lgan “nurli to‘lqinlar”ni ajratib oladi, deya hisoblangan. Ibn Haysam esa tajriba yo‘li bilan aslida ko‘zlarimizdagi yorug‘lik atrofimizdagi dunyoni ko‘rishga imkon berishini isbotlab bergan. Uning matematik bilimlari kuchli edi. Ibn al-Haysam o‘z davridan ancha ilgarilab ketgan. U insoniyatning dahosi Nyuton, Eynshteyn va boshqa yevropalik olimlar kabi qadrga loyiq.

2. Al-Jazoriy

Tabiatshunos va ixtirochi Ismoil al-Jazoriy deyarli 900 yil oldin Janubiy Turkiyada tug‘ilgan. San’at va soatsozlikni uyg‘unlashtirgani sabab hayratlanarli darajada to‘g‘ri suv soatlarini yaratgan. Ularning eng mashhurlari “Fil soatlar”. Biroq uning eng muhim yutuqlari bosh muhandis sifatida ishlaganligi tufayli erishilgan.

“Mexanika san’ati nazariyasi va foydali amaliyoti” asarida u 100 dan ortiq ixtirolari va ularni yaratish yo‘llari haqida yozgan. U chiziqli va aylanish harakati o‘rtasidan o‘tadigan tarqatuvchi val, segmentli o‘tkazgich va suv dvigatellarini yaratish haqida yana bir bob yozgan. Keyinchalik yaratilgan bug‘li dvigatellar, undan keyingi zamonaviy benzinli dvigatellar xuddi shu tamoyilga asoslangan.

3. Az-Zahvariy

G‘arbda Abulkassis nomi bilan mashhur. Abu al-Qosim az-Zahvariy zamonaviy jarrohlikning otasi hisoblanadi. 200 dan ortiq jarrohlik asboblarini ixtiro qilgan. Xalifa Qurdoba saroyida tabib bo‘lib ishlagan. Uning tibbiyotga oid 30 tomlik “Kitob al-Tasrif” asari butun Yevropa, Osiyo va Afrika bo‘ylab tarqalgan. Hatto bugungi kunda ham jarrohlikda u ming yil avval yaratgan usullar va kashfiyotlardan foydalaniladi. Az-Zahvariy homiladorlik va farzand ko‘rish jarayoni bo‘yicha ham fanga yangiliklar kiritgan.  Jarrohlik yo‘li bilan farzand ko‘rishda erib ketadigan ketgutdan (jarrohlikda ishlatiladigan qo‘y, echki ichagidan eshilgan ip) foydalanish usulini ham u kashf qilgan. Bu juda ko’p ayollarning hayotini saqlab qolgan. Ammo bu uning 50 yillik tibbiy faoliyatidagi kashfiyotlardan biri.

4. Al-Johiz

Al-Johiz birinchi navbatda “Kitob al-hayvan” (Hayvonlar haqida kitob) asari bilan mashhur. Ushbu ko‘p tomlik asarda hayvonlarning 350 turini batafsil tasvirlagan. Bundan tashqari, islomdan oldingi she’riyat namunalari, shaxsiy kuzatuvlar, hajviyalar, hikoyalar va Aristotelning hayvonot olami haqidagi fikrlarini ham kitobdan joy olgan.

“Hayvonlar haqida kitob”dagi ko‘p ilmiy ma’lumotlar tarixiy va ilmiy ahamiyatga ega. Al-Johiz bu kitobda biologik evolyutsiya tushunchasini taqdim etgan. Hayvonlar va hasharotlarni kuzatgandan keyin, al-Johiz hayvonlarning evolyutsiyasiga ta’sir qiluvchi qandaydir mexanizmlar bo‘lishi kerak, degan xulosaga kelgan. Bu yerda ta’kidlanish kerakki, bu kashfiyotlarni musulmon mutafakkir al-Johiz Darvindan 1000 yil oldin yozib ketgan. Al-Johiz evolyutsiyaning uch asosiy mexanizmi haqida yozadi: yashash uchun kurash, turlarning bir-biriga aylanishi va atrof-muhit omillari.

5. Abbos ibn Firnas

Ba’zi olimlarning fikriga ko‘ra, ibn Firnas uchish apparatining birinchi ixtirochisi bo‘lgan. Uning planyorida (motorsiz uchadigan apparat) boshqaruv tizimi cheklangan va dizayni qo‘pol edi. Shuning uchun bir necha bor qulagan. Ammo o‘z davri uchun bu katta yutuq edi. Oyda uning nomi qo‘yilgan krater bor.