Markaziy Osiyodagi eng keksa professional teatr 100 yoshga to‘ldi

27-mart — Butunjahon teatr kuni hisoblanadi. 2018-yilda Markaziy Osiyodagi eng keksa professional teatr — Bobur nomli O‘sh davlat akademik musiqali drama teatri 100 yoshga to‘ldi. Quyida jurnalist Dilmurod Rahmonovning teatr tarixiga oid maqolasi e’tiboringizga havola etiladi.

2018-yili Bobur nomli O‘sh davlat akademik musiqali drama teatri 100 yoshga to‘ladi. Bobur nomli O‘sh teatri Qirg‘izistonning eng keksa professional teatri, Markaziy Osiyoning eng keksa teatrlari ichida ikkinchi. 1914-yili Rahmonberdi Madazimov rahbarligida O‘sh shahrida rus-tuzem maktabi o‘qituvchisi Boltihoji Sultonov bilan birgalikda teatr to‘garagi tashkil etilgan. 1918-yili Mirzo Rahmonberdi hoji Muhammada’zim A’lam o‘g‘li (Madazimov) rahbarligida Ibrohim Musaboyev, Beknazar Nazarov, Jo‘raxon Zaynobiddinov, Nazirxon Kamolov, Abdurashid Eshonxonov, A. Saidovlar bilan birga Qirg‘izistonda birinchi bo‘lib musulmon aktyorlardan iborat Turkiston fronti harbiy kengashi qoshidagi konsert brigadasi negizida O‘shda havaskor teatr to‘garagi tuzilgan. Rahmonberdi Madazimov Qirg‘izistondagi teatr harakatining asoschilaridan biri va O‘shdagi o‘zbek teatrining birinchi badiiy rahbari va asoschisi bo‘lgan. Keyinchalik truppaga Abduqodir Isxoqov, Isroiljon Ismoilov, Jalil Sobitovlar qo‘shilishgan.

1919-yili teatr to‘garagi teatr drama truppasiga aylantirilgan. Ushbu truppa Qirg‘izistonning janubida nafaqat teatr san’atini, balki professional musiqa san’atining rivojlanishiga ham yuksak hissa qo‘shgan. Keyinchalik teatr truppasi Bobur (Kirov) nomli O‘sh Davlat akademik o‘zbek musiqali drama teatrini tuzishga asos bo‘lgan. O‘sh teatri Toshkentdagi Hamza nomli o‘zbek milliy akademik drama teatridan (1913—1914-yillari tuzilgan) keyin Markaziy Osiyodagi eng keksa professional teatrdir.

Rahmonberdi hoji Madazimov teatr truppasi bilan O‘shning barcha tumanlarini aylanib, konsert va spektakllar qo‘yib chiqdi va bosmachilikka san’at quroli orqali kurash olib bordi. Tumanlarda spektakllar, konsertlar qo‘yib, bosmachilarni joylashgan yerlarini va ularni yashirib qo‘ygan qurol-yarog‘lardan xabar topib, o‘zining qudasi, O‘sh shahar militsiyasining asoschisi va birinchi boshlig‘i Boltihoji Sultonov bilan birga bosmachilarni tor-mor etishda faol ishtirok etdi. Bosmachilar joylashgan tumanlardan qizillarni qurol-yarog‘larini aravasiga yashirib o‘tkazgan va qizillarni qurol-yarog‘ bilan ta’minlagan.

Fuqarolar urushi davrida O‘sh hududi va uning tevarak-atrof tumanlari front maydoniga aylandi. Truppa ham shu frontning ishtirokchisi, partiyaning targ‘ibotchisi bo‘ldi. Teatrning asoschisi Rahmonberdi hoji Madazimov shunday hikoya qilgan edi:

“Qo‘rboshi Madaminbek Andijon atrofida izg‘ib, xalqni talab yurgan edi. O‘sh garnizoni Andijon harbiy qismiga qurol-yarog‘ bilan yordam qilmoqchi bo‘ldi. Lekin qurollarni qanday yetkazish mumkin? Bu mushkulni teatr artistlari hal qildi. Soyabon arava bezatilib, qurol-yarog‘lar tekis taxlandi. Ustiga polos, ko‘rpa-to‘shaklar solindi. Rahmonberdi Madazimov grim bilan katta eshon qiyofasiga kirdi. Yana ikki artist uning ‘muridlari’ bo‘ldi. Uchchalasi ham oldiga eski kitoblardan ochib, ‘xatmi-xo‘ja’ qilganday yo‘lga tushishdi. Arava Xo‘jaobodga yaqinlashganda miltiq ovozi eshitildi. O‘n nafar bosmachi kelib aravani o‘radi. Shunda aravakash bosmachilarga qarab, ‘jim’ ishorasini qildi va pardani qiya ochdi. Bosmachilar ‘eshon’ va ‘muridlar’ni ko‘rib, ta’zim qilishdi. So‘ngra hurmat bilan Andijonga kuzatib qo‘ydi. Qizillarni qurol bilan ta’minlash maqsadida truppaning bunday ‘postanovkalari’ bir-necha marta takrorlandi”.

1918-yili teatr asoschilaridan biri inqilobchi Boltihoji Sultonov O‘sh uyezdi militsiyasining birinchi boshlig‘i bo‘lib tayinlandi. Qo‘rboshi Xolxo‘ja Boltihoji Sultonovni boshi uchun katta pul va’da qilgan edi. 1919-yil sentabrida bosmachilar O‘shga bostirib kirdi va Boltihoji Sultonovni qo‘lga tushirib, uni shafqatsizlarcha o‘ldirishgan. Otning orqasiga tiriklayin bog‘lashib, titilib ketgan qontalash tanasini shahar ko‘chalarida aylantirishdi. O‘sh militsiyasining birinchi boshlig‘i shunday fojiali vafot etgan edi.

Respublika arxividan olingan ma’lumotlarga binoan, Jo‘raxon Zaynobiddinovga 1920-yil 6-avgustda 1808-sonli hujjat berilgan. Unda: “Jo‘raxon Zaynobiddinov Farg‘ona viloyati, O‘sh shahridagi harbiy komissariatning maorif tashviqoti (agitprosvet) qoshidagi turk truppasining artisti”. Siyosiy maorif kotibi A. Shpilovskiy imzosi, muhri” degan so‘zlar bor.

Truppaning birinchi yirik asari Mannon Uyg‘urning “Turkistonlik tabib” spektaklida ayol rolini Jo‘raxon Zaynobiddinov o‘ynagan. Sababi, o‘sha paytlar truppaga ayollarni jalb etish man qilingan edi.

Teatr asoschilaridan biri J. Zaynobiddinov Janubiy Qirg‘izistonda ta’lim sohasini rivojlantirishga katta hissa qo‘shgan. U O‘sh uyezdi ta’lim bo‘limining birinchi rahbari bo‘lgan. So‘ngra J. Zaynobiddinov O‘sh viloyati ijroqo‘mi qishloq xo‘jaligi bo‘limi mudiri, keyinchalik partiya va komsomol organlarida rahbarlik lavozimlarida ishlagan.

Teatr asoschilaridan biri Nazirxon Kamolov Toshkentga o‘qishga ketadi va O‘rta Osiyo Davlat universiteti melioratsiya fakultetiga o‘qishga kiradi. Yangi tuzilgan O‘zbekiston radiosi bo‘lim boshlig‘i va 1927-yili radioefirga ilk bor chiqqan O‘zbekiston radiosi birinchi suxandoni (diktori) bo‘lgan.

Teatr asoschilaridan yana biri O‘rinboy Rahmonov 17 yoshga to‘lganda, teatrda ijodiy faoliyatini boshladi. Teatrni tashkil etish va tuzish birinchi yillarida qo‘shimcha o‘nta vazifani bajargan: artist, rejissor yordamchisi, xonanda, sozanda, dramaturg, grimchi, rassom, suflyor, shoir, kichkina pyesalar va qo‘shiqlar uchun she’rlar yozgan. Ushbu qo‘shiqlarga o‘sha paytlarda birinchi raqqosa ayol Roziya Mo‘minova lapar aytib raqsga tushgan. 1934-yil avgust oyida yetmish kishidan iborat teatr jamoasi safida O‘rinboy Rahmonov Leningrad shahriga gastrolga bordi.

Teatr jamoasi 1974-yili qardosh O‘zbekiston poytaxti Toshkentda gastrolda bo‘ldi. Safar davomida teatr jamoasi san’atni targ‘ib qilishda muhim rol o‘ynagan gastrollarni O‘zbekistonda muvaffaqiyatli o‘tkazganligi uchun O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi rayosatining faxriy yorlig‘i bilan mukofotlandi. Hamma o‘ynagan bosh rollari yuksak baholanib, teatrning yetakchi aktyori Jo‘raxon Rahmonovga O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi rayosatining 1974-yil 5-iyuldagi 164-sonli qaroriga asosan “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist” faxriy unvoni bilan taqdirlandi. Ushbu faxriy unvonni qirg‘izistonlik faqat ikkita artistgina olgan.

Bugungi kunda teatrda 600 dan oshiq spektakllar qo‘yildi. Teatr, yaxshi an’analarni davom ettirib, o‘zbek va qirg‘iz birodar xalqlarini do‘stligini mustahkamlashga xizmat qilmoqda. 2018-yil 5-mart kuni yozuvchi Chingiz Aytmatovning 90 yilligi munosabati bilan teatr sahnasida “Dengiz bo‘ylab chopayotgan olapar” asari asosida “Umid yulduzi” spektakli premyerasi namoyish etildi.