Assalomu alaykum, aziz o‘quvchilar.
Boshidan ogohlantiraman, quyidagi 493 ta so‘z oson o‘qiladigan matn bo‘lmaydi. Bugun biz ko‘rinishidan oddiy bo‘lgan, ammo chuqur falsafiy va hayotiy narsalar haqida gapiramiz. Shunday ekan, fikr yuritishga tayyor turamiz.
Maqolani yozishga tayyorlanayotganimda huquqbuzarliklarni kimlar sodir etishi haqidagi ko‘plab fikrlarni o‘qib chiqdim. Bu borada ikki xil fikr bor.
Optimistik fikr shundan iboratki, ko‘pchilik odamlar ichki maslagining kuchi bilan qonunni buzish yo‘liga kirmaydi. Ular shunday tarbiyalangan. Optimistlar fikricha, faqat ba’zi ongsiz fuqarolar jazodan qo‘rqishi tufayli jinoyat qilmaydi.
Pessimistik qarash ham bor. Unga ko‘ra, odamlarning 20 foizigina (ba’zilar esa hatto 10 foiz deb hisoblaydi) tabiatan qonunga rioya qilishga moyil.
Qolgan 80—90% jinoiy jazodan cho‘chigani sababli qonunni buzmaydi.
Shu yerda 35 yil avval jamiyatshunoslar Jorj Kelling (George L. Kelling) va Jeyms Uilson (James Q. Wilson)ilgari surgan qiziqarli nazariyani esga olish o‘rinli. Bu “Singan oynalar nazariyasi”. U ancha oddiy bo‘lib, quyidagicha.
Agar qanaqadir imorat yoki uyda derazaning bitta ko‘zi singanida, unga darhol oyna qo‘yilmasa, bora-bora oynalarning hammasi sinib ketadi.
Agar kichik huquqiy tartib va qonun buzishlar jazosiz qolsa, ular qonunga nisbatan hurmatsizlikka va jinoyatchilik o‘sishiga olib keladi. Aynan shunday. Bitta singan oyna butun dahada jinoyatchilikning umumiy darajasi o‘sishiga sabab bo‘lgan.
Biz siz bilan kundalik hayotda “singan oynalar nazariyasi”ga ko‘p duch kelamiz.
Masalan, qayergadir axlat solingan birinchi xalta tashlangan bo‘lsa, tez orada u yerda axlat uyumi paydo bo‘ladi.
Nomaqbul joyga yopishtirilgan e’lon o‘z vaqtida olib tashlanmasa, uning yoniga o‘nlab boshqalari yopishtiriladi.
Devordagi birinchi yozuv o‘z vaqtida bo‘yab tashlanmasa, boshqa bir talay yozuvlar paydo bo‘ladi.
J. Kelling va J. Uilsonning nazariyasini Groningen universiteti (Gollandiya) olimlari tomonidan o‘tkazilgan oltita tajriba tasdiqladi. Aniqlanishicha, eng oddiy fuqarolar boshqalar buning uchun jazosiz qolayotganini ko‘rsa, qabul qilingan qoidalarni buzishni boshlaydi. Va agar mayda qoidabuzarliklarga o‘z vaqtida va shafqatsiz tarzda barham berilmasa, ularning soni o‘saveradi va oxir-oqibat og‘irroq jinoyatlar amalga oshirilishiga olib keladi. Mana, Nyu-York meri Rudolf Juliani 90-yillarda mayda qoidabuzarliklarga (“singan oynalar”ga) qarshi izchillik bilan kurashish yo‘li bilan shaharda shaxsga qarshi jinoyatlar sonini 56 foizga kamaytirgan edi. O‘zbekistonda ham shunday tajribani o‘rganib olish kerak.
Ko‘pchiligimiz hatto o‘zimiz sezmasdan, odamlar o‘zlarini madaniyatli tarzda tutmay qo‘yadigan singan oynalar nazariyasi namoyon bo‘ladigan holatlarga duch kelganmiz. Bu yerda bir qarashda bezarar bo‘lib tuyulgan pista po‘chog‘ini yerga tashlash yoki qizil chiroqda yurib ketish kabi jiddiyroq holat ham bor.
Maqola boshida aytganimdek, oz bo‘lsa-da, qonunlarni va belgilangan qoidalarni hech qanday vaziyatda ham buzmaydigan odamlar bor.
Aholining shunday qatlami borki, ular ongli ravishda qonunga qarshi boradi, umid qilamizki, ular juda kamchilikni tashkil qiladi.
Biroq, odatda toza joyga axlat tashlamaydigan, svetoforning qizil chirog‘i yonib turganda yo‘lni kesib o‘tmaydigan, birovning narsasini olmaydigan aksariyat aholi ham salbiy ta’sirga berilishi mumkin.
“Singan oynalar nazariyasi”da shunday deyilgan: qoida va qonunlar buzilishiga darhol, shafqatsiz va murosasiz tarzda barham berilmasa, bungacha hech qachon qoida buzmaganlar ham buni qilishni boshlaydi.
2017-yilning o‘n oyi davomida O‘zbekiston avtomobil yo‘llaridagi 8000 ta yo‘l-transport hodisasining aksariyati haydovchi va piyodalarning belgilangan qoidalarga rioya qilmaganligi sababli yuz bergan.
Qayerdadir haydovchi yoki piyoda svetoforning qizil chirog‘ida yurib ketgan, tezlikni oshirishgan, yo‘l berishmagan, burilish chirog‘ini yoqishmagan.
Hech kim hech kimga yomonlik tilamagan. Shunchaki odat bo‘yicha oz-ozdan qonunni buzishgan.
Xatti-harakatlar odatni yuzaga keltiradi, odatlar fe’l-atvorni shakllantiradi, fe’l-atvor orqali odam o‘z taqdirini ko‘radi. “Gunoh gunohga olib boradi; qonunsizlik qonunsizlikni keltirib chiqaradi. Gunoh yo‘liga kirish — gunoh yo‘li bo‘yicha tobora uzoqroq ketish demakdir”, — deb yozgan Uilyam Barkli qanchalar haq bo‘lgan.
Natijada mamlakat yo‘llarida O‘zbekiston haydovchilari tomonidan 9653 kishi jarohatlangan va o‘ldirilgan. Yana bir marta o‘qib chiqing.
2031 kishi halok bo‘lgan va yana 7622 kishi tan jarohatlari olgan. Bor-yo‘g‘i 10 oyning ichida.
Jinoyatchilar va qurbonlar xuddi bizga aloqasi yo‘q odamlardek, bularning barchasi boshqalar tomonidan amalga oshirilayotgandek bo‘lib tuyuladi, xolos. Ammo unday emas. Ular — bizlarmiz. Hayotni yaxshi tomonga o‘zgartirish har birimizning qo‘limizdan keladi. Sigaretni chekib bo‘lib, yerga tashlamang, yo‘lni faqat mumkin bo‘lgan joylardan kesib o‘ting, tezlikni oshirmang. To‘g‘ri va ko‘chma ma’noda ham oynalarni sindirmang, boshqalarning sindirishiga ham yo‘l qo‘ymang. Yaxshi, foydali ishlarni va xatti-harakatlarni ko‘proq amalga oshirishga intiling. Va “singan” oynalar o‘rniga darhol yangisini qo‘ying.
Toki “singan oynalar nazariyasi” singan hayotga olib kelmasin. Sizning va boshqa odamlarning shunday hayotiga.
Baxtiyor Nasimov,“Daryo” sharhlovchisi.
Izoh (0)