28-iyun kuni Markaziy bank boshqaruvi qayta moliyalash stavkasini yillik 14 foizgacha oshirdi. Bu qarorga nima sabab bo‘lganligi va u iqtisodiyotda qanday aks etishi haqida ekspert Yuliy Yusupov mushohada yuritadi.
Qayta moliyalash stavkasi — markaziy banklar tijorat banklariga kreditlar taqdim etadigan foizdir. Bu pul-kredit siyosatining muhim vositasi bo‘lib, Markaziy banklarga:
- inflyatsiya darajasini tartibga solish (qayta moliyalash stavkasi qanchalik yuqori bo‘lsa, pul emissiyasi shuncha kamroq bo‘ladi);
- bank foiz stavkalari darajasiga ta’sir ko‘rsatish (tijorat banklari Markaziy bankdan pullarni qancha arzonroq “xarid qila” olsa, biznes va aholi uchun kreditlar shuncha arzon bo‘ladi) imkonini beradi.
Biroq O‘zbekistonda qayta moliyalash stavkasi pul muomalasi va iqtisodiyotga umuman boshqacha ta’sir ko‘rsatadi.
Gap shundaki, mamlakatimizda Markaziy bank tijorat banklariga foiz stavkalarini o‘rnatilgan darajadan yuqori belgilashni taqiqlaydi. Bu daraja qayta moliyalash stavkasiga bog‘langan. Shu bilan bir paytda, tijorat banklari Markaziy bankdan kreditlarni qayta moliyalash stavkasi bo‘yicha olish kafolatiga ega emas. Shunga muvofiq, qayta moliyalash stavkasining o‘zgarishi tijorat banklari foiz stavkalariga bozor mexanizmlari orqali emas, faqat ma’muriy dastaklar orqali ta’sir qiladi.
Qayta moliyalash stavkasi va unga bog‘langan bank foiz stavkalari inflyatsiyaning haqiqiy darajasiga nisbatan past ekanligini hisobga olsa, tijorat banklari va Markaziy bank kreditlariga talab yuqori. Biroq Markaziy bank narxlarning kuchli oshishini yuzaga keltirmasdan va pul muomalasi tizimini izdan chiqarmasdan iqtisodiyotga shuncha pulni tashlay olmaydi. Bunda biznes va aholi tomonidan pul resurslarini taklif etish ham cheklangan, chunki past foiz stavkalari so‘m depozitlarini ochish va to‘ldirish imkonini bermaydi.
Tegishli tarzda banklar mavjud stavkalar bo‘yicha o‘z mijozlari tomonidan kreditlarga bo‘lgan talabni qondirish imkoniyatiga ega emas. Surunkali defitsit bilan bog‘liq odatiy vaziyat yuzaga keladi. Mahsulot qiymatini sun’iy pasaytirish tufayli (mazkur holatda foiz stavkalari) talab taklifdan oshib ketadi. Oqibatda qarz oluvchilar kreditlar olishda ko‘plab qo‘shimcha murakkabliklar (kredit olish va ularga xizmat ko‘rsatishdagi byurokratiya, garov ta’minotidagi oshirilgan talablar va h.o.) va qo‘shimcha xarajatlar to‘lash (“shapkalar”, “xizmat ko‘rsatish” uchun komission to‘lovlar) zaruratiga duch keladi. Bularning barchasi kreditga bo‘lgan talabni cheklaydi.
Vaziyat valyuta bozorini tartibga solish bilan bog‘liq vaziyatga juda o‘xshaydi. Markaziy bank valyuta sotish majburiyatini o‘ziga olmagan rasmiy almashuv kursi mavjud. Valyuta mazkur kurs bo‘yicha faqat tanlab olingan omadli kishilarga sotiladi. Eksportchilarga valyutani rasmiy kurs bo‘yicha sotish foydali emas. Oqibatda rasmiy bozorda valyuta defitsiti yuzaga keladi. Undan esa navbatlar, “shapkalar”, qora bozor kabi oqibatlar kelib chiqadi.
Davlat narxlarni shakllantirish jarayoniga ma’muriy usullar bilan aralashadigan istalgan bozorda bu kabi vaziyat yuzaga keladi. Bunda gap valyuta, pul yoki kartoshka bozori haqida borayotganligi ahamiyatsiz.
Hozirgi qayta moliyalash stavkasining oshirilishi nimani anglatadi?
- Birinchidan, bu real inflyatsiya Davlat statistika qo‘mitasi tomonidan e’lon qilingan iste’mol narxlari indeksi ko‘rsatkichlaridan yuqori ekanligi faktini tan olishdir. Markaziy bank narxlar o‘sishining “chizilgan” emas, real sur’atlari haqidagi ma’lumotlarga egami? Bunga umid qilgimiz keladi. Aks holda samarali pul siyosatini o‘tkazishning imkoni yo‘q.
- Ikkinchidan, bu chora inflyatsiya avj olishi ehtimoli yuzasidan kelajakda narxlar o‘sishining oldini olishga qaratilgan. Valyuta bozori liberalizatsiyasi yoki naqd pul muomalasiga cheklovlarning olinishi bilan bog‘liq holatlarida inflyatsiya oshib ketishi mumkin.
- Uchinchidan, kredit tizimi islohoti amalga oshirilgan taqdirda qayta moliyalash stavkasini oshirish o‘ta zarur. Agar banklarga kredit siyosatini amalga oshirish, jumladan, foiz stavkalarini mustaqil belgilash imkoniyati berilsa, qayta moliyalash stavkasiga bozorni tartibga solish funksiyasi qaytadi. Bu holatda u juda past bo‘lmasligi zarur, aks holda Markaziy bank kreditlariga talab keskin oshib, bu inflyatsiyaning avj olishiga olib keladi.
- To‘rtinchidan, valyuta bozori liberalizatsiyasi oldidan qayta moliyalash stavkasini oshirish muhim hisoblanadi. Juda past qayta moliyalash stavkasi banklar Markaziy bankdan valyuta spekulyatsiyasi uchun kreditlar olishiga sabab bo‘ladi. Oqibatda chet el valyutasiga yuqori talab yuzaga keladi va so‘mning almashuv kursi keskin tushib ketishi mumkin.
Pul-kredit siyosatini mustahkamlash bo‘yicha qabul qilinayotgan choralar shubhasiz bank foizlarining oshishiga olib keladi. Albatta bu banklardan kreditlar olish imkoniyatiga ega qarz oluvchilar uchun foydadan xoli.
Biroq, shuni anglash lozimki,
- qarz oluvchilar uchun kreditlar berish va xizmat ko‘rsatish real xarajatlari e’lon qilingan foiz stavkalaridan ancha yuqori va kredit tizimi liberalizatsiyasi mazkur qo‘shimcha chiqimlarni sezilarli darajada qisqartirish imkonini beradi, shuningdek, tadbirkorlar uchun bank kreditlari olish imkoniyatini kengaytiradi;
- joriy foiz stavkalari juda pasaytirilgan bo‘lib, ular kredit tizimi liberalizatsiyasi sharoitida shundayligicha qola olmaydi;
- foiz stavkalarining o‘sishi bank depozitlariga jamg‘armalar oqimining kuchayishiga turtki bo‘ladi, bu esa kelajakda kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarining maqbul darajasini ta’minlash imkonini beradi;
- qayta moliyalash stavkasini oshirmasdan inflyatsiyani jilovlashning imkoni yo‘q.
Markaziy bank tomonidan pul-kredit siyosatini mustahkamlash bo‘yicha qabul qilinayotgan chora-tadbirlar inflyatsiyani jilovlash bo‘yicha natija berishi hamda valyuta bozori liberalizatsiyasi va mamlakatning kredit tizimini isloh qilish uchun shart-sharoit yaratishiga umid qilamiz.
Izoh (0)