«Отель Руанда» фильми орқали танилган Поль Русесабажина Руандадаги геноцид вақтида мингдан ортиқ одам ҳаётини сақлаб қолганди. Уни терроризмда айблаб, 25 йилга қамашди

Шарқий Африка давлати Руандада 20 сентябрь куни пойтахт Кигали судининг қарори билан 67 ёшли Поль Русесабажина қамоққа ташланди. Русесабажина мазкур мамлакатда содир этилган геноцид ҳақида ҳикоя қилувчи Голливуднинг «Руанда меҳмонхонаси» (Hotel Rwanda) фильми яратилгандан сўнг дунё бўйлаб танилганди. Эндиликда у 2018—2019 йилларда терактлар уюштирган гуруҳни тузиш ва молиялаштиришда айбдор деб топилган.

Русесабажина 25 йиллик қамоқ жазосига ҳукм қилинди. Прокуратура унга умрбод қамоқ жазоси беришни талаб қилган. У билан бирга яна 20 киши суд қилинди, улар якунда ватанга хиёнат, қотиллик ва террорчилик ташкилотига аъзолик айбловлари билан 3 йилдан 20 йилгача қамоқ жазосига ҳукм қилинди.

Русесабажинанинг ўзи Раунданинг амалдаги президенти Поль Кагамега қарши Руанда Демократик ўзгаришлар каракати (MRCD)га раҳбарлик қилганини тан олди. Бироқ, у Миллий озодлик фронти (FLN) — MRCD’нинг қуролли қаноти томонидан содир этилган зўравонликлар учун жавобгарликни рад этди. Суд бу ташкилотлар бир-биридан ажралмас деган қарорга келди.

Русесабажина сўнгги йилларда Бельгия ва АҚШда яшаган. Бу икки мамлакат фаолга нисбатан олиб борилган суд жараёнини танқид қилди. Бельгия ташқи ишлар вазири Софи Вильмеснинг сўзларига кўра, Русесабажина одилона ва холисона суд қилиниш ҳуқуқидан маҳрум этилган. АҚШ Давлат департаменти вакили Нед Прайснинг айтишича, «илгари хабар қилинганидек қонуний суд кафолатларининг йўқлиги ҳукмнинг адолатлилигига шубҳа уйғотади». Маҳкумнинг қизи Карин Канимбанинг сўзларига кўра, унинг отаси адвокатлардан фойдалана олмаган, «бу жараёнда ягона судья» эса — Руанда президенти Поль Кагаме бўлган.

Геноцид пайтида Поль Русесабажина мингдан ортиқ одамни қутқарди. У ҳақда фильм суратга олингач, Русесабажина машҳурлигидан фойдаланиб, Руанда ҳукуматини танқид қилди.

Поль Русесабажина 1954 йилда Руанданинг марказий қисмида яшовчи фермер оиласида туғилган. Унинг отаси хутулардан, онаси эса тутсилардан эди. Ўрта мактабни тугатгандан сўнг у бир муддат илоҳиётшунослик бўйича таҳсил олди, кейин меҳмонхонага ишга жойлашди ҳамда Кения ва Швейцарияда меҳмонхона бизнесини ўрганди.

1980 йилларнинг ўрталарида Русесабажина Руандага қайтиб келди ва Кигалидаги энг обрўли меҳмонхоналардан бирига — Бельгиянинг Hotel des Mille Collines меҳмонхонасига ишга жойлашди. 1994 йилда Руандада геноцид авжига чиққанида, у меҳмонхона менежери сифатида бинони 1286 нафар тутси ва мўътадил хуту халқи учун бошпанага айлантирди. У пора ва спиртли ичимликлар билан потенциал қотилларнинг оғзини мойлашга муваффақ бўлди.

Икки йил ўтгач, Русесабажина оиласи билан Руандани тарк этди ва кўп ўтмай Бельгияга кўчиб ўтди. У ерда сиёсий бошпана топди ва такси ҳайдовчиси бўлиб ишлай бошлади, баъзида йўловчиларга ўз ватанидаги ҳаёти ҳақида айтиб берарди. 2002 йилда кинорежиссёр Терри Жорж унинг мижозларидан бирига айланди. Икки йил ўтгач, Жорж «Раунда меҳмонхонаси» фильмини экранларга чиқарди, унинг сценарийси Русесабажинанинг ҳикояларига асосланган эди. Фильмда бош ролни ўйнаган актёр Дон Чидл «Оскар» мукофотига номзод қилиб кўрсатилди, Русесабажинанинг ўзи эса халқаро шуҳрат ва бир қатор мукофотларга, жумладан, «Озодлик» президент медалига сазовор бўлди.

Русесабажина ўзининг машҳурлигидан фойдаланиб, 2000 йилдан бери ҳокимиятда бўлган Руанда президенти Поль Кагаме режимини танқид қилди. Хусусан, у ўз мемуарларида Кагаме мамлакатни танланган тутсиларнинг кичик бир гуруҳи манфаати учун бошқараётганини айтиб, Руандадаги демократияни «пардозланган», адлия тизимини эса «қуруқ» деб атаган, деб ёзади The New York Times.

Бунга жавобан Руанда ҳукумати Русесабажинани ўзининг геноцид пайтидаги ролини ошириб юборганликда ва исёнчиларни молиялаштирганликда айблади. Унинг Брюсселдаги уйига бир неча бор нотаниш одамлар  бостириб кирган, шундан сўнг у оиласини АҚШнинг Техас штати Сан-Антонио шаҳрига кўчирди. 2010 йилдан бери Руанда ҳукумати Русесабажинани қўлга олишда ёрдам сўраб, бир неча бор Бельгия ва АҚШга мурожаат қилган.

2020 йилда Поль Русесабажина алдов йўли билан Руандага олиб кетилди. У нутқ сўзлаш учун Бурундига қараб учяпман, деб ўйлаган.

2020 йил 27 августда Русесабажина Дубайга учиб кетди ва шу билан ғойиб бўлди. Тўрт кундан кейин унинг Руандада ҳибсга олингани маълум бўлди. Фаолнинг оиласи ва Human Rights Watch инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари уни ўғирлаб кетишганига ишонган. Руанда ҳукумати одам ўғирлаш айбловини рад этди.

Кейинчалик маълум бўлишича, Дубайда Русесабажина Бурундига бориш учун хусусий самолётга ўтирган. У ерда у маҳаллий руҳонийнинг таклифига биноан бир нечта черковларда нутқ сўзлашни режалаштирган, кейинчалик оммавий ахборот воситаларида маълум қилинишича, руҳоний Руанда разведкаси хабарчиси бўлган. Русесабажина минган самолёт 28 август куни эрта тонгда Руандага қўнгач, у ҳибсга олинди ва бир неча кун давомида номаълум жойда боғланган ҳолда тутиб турилди, у ерни Русесабажина «кушхона» деб таърифлаган.

 Русесабажина устидан суд жараёни 2021 йилнинг февраль ойида, суд Русесабажина ушбу мамлакат фуқароси бўлмагани сабабли уни Руандада суд қилиш мумкин эмаслиги ҳақида адвокат келтирган даллиларни рад этганидан кейин бошланди. Русесабажина суднинг дастлабки мажлисларида қатнашди, кейин эса ўз ҳуқуқлари мунтазам равишда бузилгани учун у судни бойкот қилишга қарор қилди. Маълум қилинишича, қамоқда унга адвокатлар билан гувоҳларсиз мулоқот қилишига рухсат берилмаган, махфий ҳуқуқий ҳужжатлар мусодара қилинган, унга озиқ-овқат, сув ва зарур дори-дармонлардан маҳрум қилиш билан таҳдид қилинган. 20 сентябрь куни Русесабажинани қамоққа ташлаш ҳақидаги ҳукм чиқарилганда, айбланувчи суд залида йўқ эди, чунки у ҳукм барибир адолатли бўлмаслигини айтган.

Руандадаги геноцид

Ўтган асрда Руандада ҳукумат тепасидаги хутуларнинг буйруғи билан мамлакатдаги тутсилар оммавий қирғин қилинган. Қирғин 1994 йилнинг апрелида бошланиб, тахминан, 100 кун давом этган. Турли ҳисоб-китобларга кўра, қатлиомда 800 мингдан бир миллионгача тутсилар ва уларга ҳамдард бўлган мўътадил хутулар ўлдирилган.