Ҳар қайси тилда имло луғатларининг турли хатолар, чалкашликлардан холи бўлиши тил фойдаланувчилари ва ўрганувчилар учун ҳам бирдек фойдали ҳисобланади. «Дарё» колумнисти Ориф Толиб бу сафарги чиқишида ўзбек тилининг лотин алифбосида босмадан чиққан имло луғатларидаги чалкашликлар, бир-бирини рад қилувчи ўринлар борасида фикр-мулоҳазаларини баён этди. 

Иллюстрация: «Дарё» / Дилзода Ҳамиджонова

Ўзбек тилининг асосий имло қоидалари тасдиқлангач, 1995 йили мактаблар учун қўлланма сифатида имло луғати нашр этилди. Кейинчалик 2013 йили 85 000 дан ортиқ сўзни ўз ичига олган ва ҳозирча ўзбек лотин алифбосидаги энг қамровли имло луғати босмадан чиқди. Икки луғатдаги бир неча ўнлаб сўзлар имлосида фарқ бор. Шу сабабли фойдаланувчилар орасида турли тушунмовчилик ва чалкашликлар пайдо бўлган. 2013 йилги луғат чоп этилганига ҳам саккиз йил бўляпти. Лекин қайси луғатга асосланиш кераклиги ҳақида ҳалигача аниқ кўрсатма йўқ. Хўш, бу масалани ким ҳал қилиб беради? Давлат тилини ривожлантириш департаментими, ЎзРФА Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институтими ёки Алишер Навоий номидаги ўзбек тили ва адабиёти университетими?

Бугун асосан иккита луғатга: 1995 йили “O‘qituvchi” ва 2013 йили “Akademnashr” нашриётида чоп этилган луғатларга кўп мурожаат қилинади. Бироқ бу икки луғатда бир-бирини рад қиладиган ўринлар бор.

Жумладан, 1995 йилги луғатга sentabr, oktabr шаклида киритилган сўзлар 2013 йилги луғатдан sentyabr, oktyabr кўринишида ўрин олган. Умуман, 2013 йилги луғат кириллча имлони лотинчага ағдариш йўлидан борган. 1995 йилги луғат четдан кирган сўзлардаги “ёлашган” унлиларда ва бошқа сўзларда кўпроқ ўзбекча талаффузга ён босган.

Хўш, бу икки луғатдан қайси биридан фойдаланиш керак? Қуйида икки луғатда турлича ёзилган сўзлардан баъзилари билан танишиш мумкин:

1995 йилги луғатга кўра ёзилиши

  • Aluminiy
  • Brilyant
  • Budjet
  • Dirijor
  • Dujina
  • Duym
  • Glukoza
  • Kastrul
  • Kastum
  • Lustra
  • Miniatura
  • Parashut
  • Regulator
  • Rejissor
  • Verstka

2013 йилги луғатга кўра ёзилиши

  • Alyuminiy
  • Brilliant
  • Byudjet
  • Dirijyor
  • Dyujina
  • Dyuym
  • Glyukoza
  • Kastryul
  • Kostyum
  • Lyustra
  • Miniatyura
  • Parashyut
  • Regulyator
  • Rejissyor
  • Vyorstka

Айни дамда Миллий ўқув дастури бўйича дарсликлар янгитдан ишланяпти. Бу жараёнда қайси бир луғатдан фойдаланиш масаласи кўндаланг турибди. Шу пайтгача чиққан аксарият дарсликлар 1995 йилги луғатга асосланган. Ўқитувчилар ўн йиллар давомида ўқувчиларга сўзларни sentabr, oktabr, budjet, miniatura, drijor шаклида ёзишни ўргатиб келган. Аммо 1995 йилги луғатдан давомли фойдаланиш ўзини оқламайди. Чунки унда сўз кам. Оддий natyurmort, kompyuter каби сўзлар киритилмаган. Ҳолбуки, ҳозир бу тушунчалар билан ўқувчилар биринчи синфдаёқ танишяпти.Гарчи 2013 йилги луғат русча ва рус тили орқали кирган сўзлардаги ёлашган унлиларни айнан ўгириш йўлидан борган бўлса-да, китоб бошида келтирилган имло қоидаларида sentabr ва aluminiy сўзлари айни шу кўринишда қолган.

Дарсликлар муаллифлари ва бошқа мутахассисларга xilma-xil нега чизиқча билан ёзиладию, xilmaxillik нега қўшиб ёзилади – такрор ва такрор тушунтиришга, луғатга ҳавола беришга тўғри келяпти. “Унда нега ketma-ketlik ҳам қўшиб ёзилмаяпти?” деган саволга “Луғатда шундай” деган чучмал далил кўрсатиляпти, холос.

1995 йилги луғат ўзбекча талаффузга яқинлаштиришга уринган бўлсада, sentabr, oktabr сўзларини жонли тилга, амалдаги талаффузга мосламаган. Бугун бу сўзларни ўзбек тилли кишилар sentyabr, oktyabr шаклида айтяпти. Тўғри, бундан 50–60 йиллар бурун луғатдагидай талаффуз қилингандир. Лекин тил доимий ўзгаришда. Биз бугун рус тили таъсирида бу сўзларни ёлашган унлилар билан айтадиган бўлдик.

Нашрга тайёрланилаётган дарсликларда кўп сўзли ва нисбатан кейинги нашр  бўлгани учун 2013 йилги луғатга асосланиляпти. Бироқ ҳали китоблар чоп этилмасиданоқ муаллифлар, тақризчилар, экспертлар ва амалиётчи ўқитувчилар ўртасида имло масаласида тушунмовчиликлар келиб чиқяпти. Уларга-ку бир амаллаб тушунтирса бўлади. Лекин эртага ўн мингдан ортиқ мактабда дарс бераётган бир неча ўн минглаб ўқитувчиларга, олдин сўзни бошқа шаклда ёзиб ўрганган ўқувчиларга қандай изоҳ бериш мумкин?

Интернетни кузатиб кўрдим. Бу масала олдин ҳам кўтарилган экан. Бироқ бирор расмий жавоб ёки кўрсатмага кўзим тушмади. Аслида бу ўқитувчилар ёки таълим соҳасининг муаммоси эмас. Бу луғатшуносликнинг, имлога масъул идораларнинг эгасиз ётган муаммоси.

Биз кўпинча ёшларнинг саводхонлик даражаси пастлиги ҳақида ёзғирамиз. Бир нарсани унутмаслигимиз керак: савод даражаси тушишига луғатлардаги чалкашликлар ҳам озми, кўпми ҳисса қўшади.

2013 йилги луғат чиққанига саккиз йил бўляпти. Ҳозирча энг катта, қамровли луғат – шу. Қайси луғатга асосланиш масаласи нега ҳалигача узил-кесил ҳал этилмаган, деган ҳақли савол туғилади. Саволнинг жавоби ҳозирча йўқ.

Олимлар ва луғат тузувчиларнинг якдил фикрга келмаслиги, ҳар ким ўз қарашини тўғри деб олиши оқибатида тилдан фойдаланувчилар зарар кўряпти. Айниқса, ўқувчилар. Келажак авлод манфаати шахсиятдан устун бўлиши керак. Ҳеч қурса, таълим масаласида.

Юқоридаги мулоҳазалардан мақсад хато қидириш эмас. Мақсад – шу муаммога ечим излаш, ечим сўраш. Имло масаласида оғзибирчилик ва тўлақонли қатъий қоидалар бўлмас экан, тил ривожи жиддий тўсиққа учрайверади.

Алифбо ислоҳ қилингач, балки, имло билан боғлиқ мана шу масалалар ҳал этилар. Кенг миқёсда ишлар олиб борилар. Лекин ҳозирча ҳеч бўлмаса юқорида келтирилган чалкашликларни ҳал қилиб олиш керак.

Ечимини кутаётган савол шу: дарслик ва қўлланмаларда қайси луғатдан фойдаланиш керак? Имло принципидаги чалкашликларда (xilmaxillik, ketma-ketlik каби) қандай йўл тутиш зарур?

Тил масаласига масъул ташкилотлардан бу масалада расмий жавоб кутамиз.

Бошқа мақолалар: