Сўнгги янгиликлар Асосий янгиликлар Энг кўп ўқилган
Ўзб
O'zbekcha
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng

Daryo.uz Daryo.uz

  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
Сўнгги янгиликлар
    • USD 12175.07
    • RUB 125.42
    • EUR 12831.31
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Toshkentда
      +25°C
      • Andijon
      • Qarshi
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Farg‘ona
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Termiz
      • Namangan
      • Toshkent
      • Navoiy
      • Toshkent vil
      • Nukus
      • Urganch
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter

    Daryo logo white Daryo logo dark

    • Маҳаллий
      • Меҳридарё
      • Бошқалар
    • Марказий Осиё
      • Қирғизистон
      • Қозоғистон
      • Туркманистон
      • Тожикистон
      • Афгонистон
    • Дунё
    • Пул
      • Иқтисодиёт
      • Молия
      • Крипто
      • Бизнес
    • Маданият
      • Кино
      • Китоб
      • Мусиқа
      • Шоу-бизнес
    • Лайфстайл
      • Аёллар саҳифаси
        • Фарзанд
        • Гўзаллик
        • Карьера
        • Маслаҳатлар
        • Мода
        • Рецептлар
      • Технологиялар
        • Архитектура
        • Гаджетлар
        • Илм-фан
        • Коинот
        • Медиа
      • Авто
      • Қўзиқорин
      • Саёҳат
      • Саломатлик
      • Таълим
        • Абитуриент
        • Инглиз тилини ўрганамиз!
    • Спорт
    • Колумнистлар
    • Мультимедиа

    Daryo.uz Daryo.uz

    Маҳаллий

    Эгаси йўқ муаммо: имлодаги чалкашликларга ечим керак

    22.05.2021, 14:10 56243

    Ҳар қайси тилда имло луғатларининг турли хатолар, чалкашликлардан холи бўлиши тил фойдаланувчилари ва ўрганувчилар учун ҳам бирдек фойдали ҳисобланади. «Дарё» колумнисти Ориф Толиб бу сафарги чиқишида ўзбек тилининг лотин алифбосида босмадан чиққан имло луғатларидаги чалкашликлар, бир-бирини рад қилувчи ўринлар борасида фикр-мулоҳазаларини баён этди. 

    Иллюстрация: «Дарё» / Дилзода Ҳамиджонова

    Иллюстрация: «Дарё» / Дилзода Ҳамиджонова

    Ўзбек тилининг асосий имло қоидалари тасдиқлангач, 1995 йили мактаблар учун қўлланма сифатида имло луғати нашр этилди. Кейинчалик 2013 йили 85 000 дан ортиқ сўзни ўз ичига олган ва ҳозирча ўзбек лотин алифбосидаги энг қамровли имло луғати босмадан чиқди. Икки луғатдаги бир неча ўнлаб сўзлар имлосида фарқ бор. Шу сабабли фойдаланувчилар орасида турли тушунмовчилик ва чалкашликлар пайдо бўлган. 2013 йилги луғат чоп этилганига ҳам саккиз йил бўляпти. Лекин қайси луғатга асосланиш кераклиги ҳақида ҳалигача аниқ кўрсатма йўқ. Хўш, бу масалани ким ҳал қилиб беради? Давлат тилини ривожлантириш департаментими, ЎзРФА Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институтими ёки Алишер Навоий номидаги ўзбек тили ва адабиёти университетими?

    Бугун асосан иккита луғатга: 1995 йили “O‘qituvchi” ва 2013 йили “Akademnashr” нашриётида чоп этилган луғатларга кўп мурожаат қилинади. Бироқ бу икки луғатда бир-бирини рад қиладиган ўринлар бор.

    Жумладан, 1995 йилги луғатга sentabr, oktabr шаклида киритилган сўзлар 2013 йилги луғатдан sentyabr, oktyabr кўринишида ўрин олган. Умуман, 2013 йилги луғат кириллча имлони лотинчага ағдариш йўлидан борган. 1995 йилги луғат четдан кирган сўзлардаги “ёлашган” унлиларда ва бошқа сўзларда кўпроқ ўзбекча талаффузга ён босган.

    Хўш, бу икки луғатдан қайси биридан фойдаланиш керак? Қуйида икки луғатда турлича ёзилган сўзлардан баъзилари билан танишиш мумкин:

    1995 йилги луғатга кўра ёзилиши

    • Aluminiy
    • Brilyant
    • Budjet
    • Dirijor
    • Dujina
    • Duym
    • Glukoza
    • Kastrul
    • Kastum
    • Lustra
    • Miniatura
    • Parashut
    • Regulator
    • Rejissor
    • Verstka
    2013 йилги луғатга кўра ёзилиши
    • Alyuminiy
    • Brilliant
    • Byudjet
    • Dirijyor
    • Dyujina
    • Dyuym
    • Glyukoza
    • Kastryul
    • Kostyum
    • Lyustra
    • Miniatyura
    • Parashyut
    • Regulyator
    • Rejissyor
    • Vyorstka
    Айни дамда Миллий ўқув дастури бўйича дарсликлар янгитдан ишланяпти. Бу жараёнда қайси бир луғатдан фойдаланиш масаласи кўндаланг турибди. Шу пайтгача чиққан аксарият дарсликлар 1995 йилги луғатга асосланган. Ўқитувчилар ўн йиллар давомида ўқувчиларга сўзларни sentabr, oktabr, budjet, miniatura, drijor шаклида ёзишни ўргатиб келган. Аммо 1995 йилги луғатдан давомли фойдаланиш ўзини оқламайди. Чунки унда сўз кам. Оддий natyurmort, kompyuter каби сўзлар киритилмаган. Ҳолбуки, ҳозир бу тушунчалар билан ўқувчилар биринчи синфдаёқ танишяпти.Гарчи 2013 йилги луғат русча ва рус тили орқали кирган сўзлардаги ёлашган унлиларни айнан ўгириш йўлидан борган бўлса-да, китоб бошида келтирилган имло қоидаларида sentabr ва aluminiy сўзлари айни шу кўринишда қолган.

    Дарсликлар муаллифлари ва бошқа мутахассисларга xilma-xil нега чизиқча билан ёзиладию, xilmaxillik нега қўшиб ёзилади – такрор ва такрор тушунтиришга, луғатга ҳавола беришга тўғри келяпти. “Унда нега ketma-ketlik ҳам қўшиб ёзилмаяпти?” деган саволга “Луғатда шундай” деган чучмал далил кўрсатиляпти, холос.

    1995 йилги луғат ўзбекча талаффузга яқинлаштиришга уринган бўлсада, sentabr, oktabr сўзларини жонли тилга, амалдаги талаффузга мосламаган. Бугун бу сўзларни ўзбек тилли кишилар sentyabr, oktyabr шаклида айтяпти. Тўғри, бундан 50–60 йиллар бурун луғатдагидай талаффуз қилингандир. Лекин тил доимий ўзгаришда. Биз бугун рус тили таъсирида бу сўзларни ёлашган унлилар билан айтадиган бўлдик.

    Нашрга тайёрланилаётган дарсликларда кўп сўзли ва нисбатан кейинги нашр  бўлгани учун 2013 йилги луғатга асосланиляпти. Бироқ ҳали китоблар чоп этилмасиданоқ муаллифлар, тақризчилар, экспертлар ва амалиётчи ўқитувчилар ўртасида имло масаласида тушунмовчиликлар келиб чиқяпти. Уларга-ку бир амаллаб тушунтирса бўлади. Лекин эртага ўн мингдан ортиқ мактабда дарс бераётган бир неча ўн минглаб ўқитувчиларга, олдин сўзни бошқа шаклда ёзиб ўрганган ўқувчиларга қандай изоҳ бериш мумкин?

    Интернетни кузатиб кўрдим. Бу масала олдин ҳам кўтарилган экан. Бироқ бирор расмий жавоб ёки кўрсатмага кўзим тушмади. Аслида бу ўқитувчилар ёки таълим соҳасининг муаммоси эмас. Бу луғатшуносликнинг, имлога масъул идораларнинг эгасиз ётган муаммоси.

    Биз кўпинча ёшларнинг саводхонлик даражаси пастлиги ҳақида ёзғирамиз. Бир нарсани унутмаслигимиз керак: савод даражаси тушишига луғатлардаги чалкашликлар ҳам озми, кўпми ҳисса қўшади.

    2013 йилги луғат чиққанига саккиз йил бўляпти. Ҳозирча энг катта, қамровли луғат – шу. Қайси луғатга асосланиш масаласи нега ҳалигача узил-кесил ҳал этилмаган, деган ҳақли савол туғилади. Саволнинг жавоби ҳозирча йўқ.

    Олимлар ва луғат тузувчиларнинг якдил фикрга келмаслиги, ҳар ким ўз қарашини тўғри деб олиши оқибатида тилдан фойдаланувчилар зарар кўряпти. Айниқса, ўқувчилар. Келажак авлод манфаати шахсиятдан устун бўлиши керак. Ҳеч қурса, таълим масаласида.

    Юқоридаги мулоҳазалардан мақсад хато қидириш эмас. Мақсад – шу муаммога ечим излаш, ечим сўраш. Имло масаласида оғзибирчилик ва тўлақонли қатъий қоидалар бўлмас экан, тил ривожи жиддий тўсиққа учрайверади.

    Алифбо ислоҳ қилингач, балки, имло билан боғлиқ мана шу масалалар ҳал этилар. Кенг миқёсда ишлар олиб борилар. Лекин ҳозирча ҳеч бўлмаса юқорида келтирилган чалкашликларни ҳал қилиб олиш керак.

    Ечимини кутаётган савол шу: дарслик ва қўлланмаларда қайси луғатдан фойдаланиш керак? Имло принципидаги чалкашликларда (xilmaxillik, ketma-ketlik каби) қандай йўл тутиш зарур?

    Тил масаласига масъул ташкилотлардан бу масалада расмий жавоб кутамиз.

    Бошқа мақолалар:

    • Тилимизни биламизми: Тинч океаннинг «Тинч океани»дан фарқи бор! Қулоқ ўрганган, лекин аслида хато иборалар
    • Муросанинг калити ечимда: алифбо ҳаммага қулай бўлсин!

    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Сўнгги янгиликларга ўтиш

    Қуролли кучлар тизимида қонунийликни таъминлашда ҳарбий прокурорларнинг назорати кучайтирилади 

    Бугун, 14:23

    Хитой ҳукумати дезинформация ва цензурага миллиардлаб доллар сармоя киритмоқда — АҚШ давлат департаменти

    Бугун, 13:42

    Ўзбекистонда сув хўжалиги объектларининг хавфсизлигини таъминлаш тартиби тасдиқланди

    Бугун, 13:18

    Ханчжоу—2022. Абдумалик Ҳалоков ветнамлик рақибини қийинчиликсиз енгиб, чорак финалга йўл олди

    Бугун, 12:42

    Сенат кўп хотинликни тарғиб қилиш ва жамоат жойларида юзини тўсиб юришни тақиқловчи қонунни маъқуллади

    Бугун, 12:40

    Ханчжоу—2022. Муҳсин Ҳисомиддинов Осиё ўйинлари ғолибига айланди

    Бугун, 12:38

    Ўқитувчиларнинг 15 фоизи “Ташаббусли бюджет” лойиҳалари учун овоз тўплашга жалб қилинган — “Юксалиш”

    Бугун, 12:25

    Тошкентнинг қатор туманлари ҳудудида октябрь бошида иссиқ сув таъминоти бир неча кунга ўчирилади

    Бугун, 12:10

    Пекиндаги Император саройи музейида Ўзбекистоннинг 18 та ноёб экспонати тақдим этилди

    Бугун, 11:52

    Нью-Йоркда кучли ёмғир ортидан кўчаларни сув босди. Шаҳарда фавқулодда режим эълон қилинди (видео)

    Бугун, 11:40

    Тавсия этамиз

    Қадаҳ тутган президент, бўрон вайрон қилган қишлоқ, тиканли симлардан ўтаётган мигрантлар — 29 сентябрь суратлари

    23:00 / 29.09.2023

    “Дарё” репортажи: Портлашдан сўнг Сергели аҳолисига қандай ёрдам берилмоқда?

    21:00 / 29.09.2023

    “Мазлум ҳар доим мазлум бўлиб қолаверади ва бу мазлумлик авлодлар кайфиятида қайта-қайта такрорланаверади...” — “Орестея” трагедияси ҳақида

    23:00 / 28.09.2023

    Сергелидаги портлаш, китоб ўқиётган “Толибон” жангчиси, ёппасига ўлган балиқлар — 28 сентябрь суратлари

    23:00 / 28.09.2023

    МОЛИЯ

    Бизнес

    Марказий Осиёга сармоя киритиш ижобий натижа берадими? 

    23:00 / 29.09.2023

    Ўзбекистонда электрон тижорат қандай ривожланмоқда?

    17:00 / 26.09.2023

    “Бугунги геосиёсий вазиятда битта давлатга таяниб бўлмайди” — бош вазир ўринбосари Жамшид Хўжаев

    15:00 / 26.09.2023

    Ўзбекистон октябр ойидан Россиядан газ импорт қилишга тайёр — Энергетика вазирлиги

    16:00 / 25.09.2023

    Кўп ўқилганлар

    Ўзбекистон қонунчилигида 1-октябрдан нималар ўзгаради?

    10:00 / 29.09.2023

    Сергелидаги портлашда шикастланган BYD автомобиллари утилизация қилинади

    08:00 / 29.09.2023

    Ранбир Капур 41 ёшда: Актёр бўлишни истамаган ва ўзидан 11 ёш кичик актрисага уйланган Болливуд юлдузи ҳақида 

    15:00 / 29.09.2023

    Малида бортида “Вагнер” аскарлари бўлган самолёт портлаб кетди (видео)

    16:00 / 29.09.2023

    Ўзбекистонда дам олиш кунлари кузатиладиган об-ҳаво эълон қилинди

    11:00 / 29.09.2023
    About Us

    «Daryo» интернет-нашрининг (Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлиги (ЎзМАА, ҳозирги Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги) томонидан 13.03.2015 йил санасида 0944-сонли гувоҳнома билан оммавий ахборот воситаси сифатида рўйхатга олинган). Матнли материалларини тўлиқ кўчириш ёки қисман иқтибос келтиришга, шунингдек, фотографик, график, аудио- ва/ёки видеоматериалларидан фойдаланишга daryo.uz сайтига гиперҳавола мавжуд бўлган ва/ёки «Daryo» интернет-нашрининг муаллифлигини кўрсатувчи ёзув илова қилинган тақдирда йўл қўйилади. Чоп этиладиган баъзи маълумотлар 18 ёшга тўлмаган фойдаланувчиларга мўлжалланмаган бўлиши мумкин. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter

    © «Simple Networking Solutions» МЧЖ, 2013–2023

    Ёш бўйича чеклов

    Хато топдингизми? Ctrl+Enter тугмаларини босинг

    • Фойдаланиш шартлари
    • Махфийлик сиёсати
    • Реклама
    Нимани қидирамиз?

    Матнда хато топдингизми?

    ×

    Раҳмат. Биз сизнинг хабарингизни олдик ва хатони имкон қадар тезроқ тузатамиз.