“Sentabr” yoziladimi yoki “sentyabr”?

O‘zbekiston Milliy axborot agentligi lotincha o‘zbek alifbosiga asoslangan imlo qoidalarida yuzga kelayotgan mumammolar sabab, xususan “sentabr” va “sentyabr” so‘zlarining qanday yozilishi borasida Xalq ta’limi vazirligiga bitilgan e’tiroznoma bilan bo‘lishdi.

Sarlavhadan ayonki, maqolamiz ko‘p bor muhokama qilingan til muammosi haqida. Lotincha o‘zbek alifbosiga asoslangan imlo qoidalariga muvofiq, “sentabr” va “sentyabr”, “oktabr” va “oktyabr” so‘zlarini yozishda aniqlikka erishish lozimligi ommaviy axborot vositalarida qayta-qayta ta’kidlandi. Bu muammo Nizomiddin Mahmudov tahriri ostida “Akademnashr” tomonidan yangi imlo lug‘ati chop etilgach yuzaga keldi. Taniqli tilshunos olim Nizomiddin Mahmudov 5-va 6-sinf “Ona tili” darsliklarining hammualliflari bo‘lsa-da va bu darsliklarda “sentabr” va “oktabr” shakllari ishlatilganiga qaramay, 2013-yilda nashr etilgan imlo lug‘atida “sentyabr” va “oktyabr” shakllari qo‘llanishiga rozilik bildirdi. O‘shandan buyon o‘qituvchi va o‘quvchilar sarson, qaysi shakllardan foydalanishni bilolmay hayron.

Bloger Xushnudbek Xudoyberdiyevning “Qaysi ifoda to‘g‘ri?” degan savoliga “Madaniyat va ma’rifat” telekanalida namoyish etilgan ko‘rsatuvda mutaxassislar “Eng so‘nggi chop etilgan imlo lug‘atga asoslanish lozim”, deya javob berishdi. Natijada ta’lim muassasalari va ommaviy axborot vositalarida alg‘ov-dalg‘ov boshlandi. Muammoga sabab bo‘layotgan so‘zlarni kimdir “sentabr” va “oktabr”, boshqa birov esa “sentyabr” va “oktyabr” ko‘rinishida yozishga kirishdi. Garchi rasmiy tasdiqlangan darsliklarda bu so‘zlar “sentabr” va “oktabr” shakllarida yozilgan bo‘lsa-da, o‘qituvchilar darsliklar mualliflaridan birining qarashini inobatga olishdi va o‘quvchilarga darsliklardagi xatoni tushuntirishdi. Ta’kidlash joizki, bu jarayon faqat ona tili darslarida qolib ketdi. Boshqa fanlarga taalluqli darslarda “sentabr” va “oktabr” shakllaridan foydalanish davom etmoqda. Chunki barcha fanlarga oid darsliklarda shunday yozilgandi.

Yangi imlo lug‘ati chop etilgandan so‘ng oradan ikki yil o‘tgach, 5-sinf darsliklari yangilandi. Ikki o‘t orasida qolgan o‘qituvchi va o‘quvchilar darsliklarning yangi nashrida muammo bartaraf etilishiga ishongandi. Afsuski, ishonchlar chippakka chiqdi. Negaki, Nizomiddin Mahmudov hammuallifligidagi 5-sinf “Ona tili” darsligida yana avvalgi shakllar – “sentabr” va “oktabr” saqlangandi. Shundan keyin ta’lim muassasalarida sodir bo‘lgan bahs-munozara va hangomalarni ta’riflashga til ojiz. Qisqasi, egasiz qolgan yoki egasi mas’uliyatsiz imloni har ko‘yga solishdi. Avvallari ona tili fani o‘qituvchisini yoqlab matematika muallimi bilan bahslashgan o‘quvchi endi o‘zini butunlay yo‘qotib qo‘ydi.

Xullas, 2015-yildan boshlab kim nimani ma’qul topsa, shuni yozaverdi: goh “sentabr”, goh “sentyabr”.

Nihoyat, 2017-yilda O‘zbekiston Prezidenti tashabbusi bilan maktablarda 11-yillik ta’lim tiklandi. Jamoatchilik shu munosabat bilan darsliklarda “sentabr” va “sentyabr” muammosining hal etilishini kutdi.

Ishonch bilan kutishga asoslar yetarli edi. Chunki matbuotda mazkur muammo qayta-qayta yoritildi. Afsuski, yana ishonch oqlanmadi. 2017 – 2018-o‘quv yilida 6—7- va 10-sinf darsliklari chop etildi. Yangi darsliklarni qo‘lga olgan o‘qituvchi va o‘quvchilarning hafsalalari pir bo‘ldi.

Ayniqsa, tarix fani o‘qituvchilarining! Bunday deyishimizning sababi shuki, 10-sinf “O‘zbekiston tarixi” darsligida “sentyabr” va “oktyabr”, “Jahon tarixi” darsligida esa “sentabr” va “oktabr” shakllari qo‘llangan. Ana, sizga tomosha, mas’uliyatsizlik, maynavozchilik. Oxirgi so‘zni shunchaki kesatiq uchun yozmadik. Tarix fani o‘qituvchilari: “Biz ikki qayiqda ham suzaveramiz”, deyishmoqda zaharxanda kulgi bilan.

Ona tili va adabiyot fani o‘qituvchilaridan hol-ahvol so‘rashmagach, uyalmay so‘zlayverishadi-da ular ham.

Ha, ona tili va adabiyot muallimlariga to‘zim bersin. Qarang, 10-sinf “Adabiyot” darsligining 2-qismi 23-betida “oktabr”, 26-betida esa “oktyabr” deb yozilibdi. Tarix fani o‘qituvchisiga nisbatan oson: “Jahon tarixi” darsida “oktabr”, “O‘zbekiston tarixi” darsligida “oktyabr” deb yozsa, tamom-vassalom. Ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi bir darsning o‘zida “oktabr”ning, yoki “oktyabr”ning tarafini olishi kerak.

Shu orada savol tug‘ilishi tabiiy: “O‘zbekiston tarixi”, “Jahon tarixi”, “Adabiyot” darsliklarining mualliflari yoki shu darsliklarni nashrga tayyorlagan mutasaddilar, muharrirlar yuqori tashkilotdan maxsus topshiriq kelmagani uchun balki o‘z bilganlaricha yo‘l tutishgandir? Xo‘sh, bu masalada Nizomiddin Mahmudov qanday yo‘l tanlagan? Xotirjam bo‘ling. “Ona tili” darsliklari mualliflari ham bu borada ortda qolishni istashmagan. Masalan, 6-sinf “Ona tili” darsligining 291-292-mashqlarida “sentabr”, 489-mashqda esa “sentyabr” deb yozishibdi azamatlar. Har kim xohlaganini tanlab olaveradi, deb o‘ylashgan, chog‘i.

Endi hamma gap Xalq ta’limi vazirligida. Vazirlik kaysi ifodalarni tanlaydi? Umid qilamizki, bu savolga mutasaddilar jo‘yali javob qaytarishadi.

Darvoqe, maqolamiz sarlavhasini izohlash yodimizdan ko‘tarilibdi. 10-sinf “O‘zbekiston tarixi” darsligida 36-marta “sentyabr”; 42-marta “oktyabr” so‘zi ishlatilibdi. “Jahon tarixi” darsligida esa “sentabr” 26-marta, “oktabr” esa 20-marta qo‘llangan. Ma’lumot o‘rnida qabul qilasiz, albatta.