Коинот сирлари. SN1987A юлдузининг ўта янги чақнаши

1987 йилнинг 23 февраль санасида Катта Магеллан булутида ўта янги юлдуз чақнаши кузатилди. Қизиғи шундаки, ушбу чақнаш телескоп орқали кўринишидан бир неча соат илгари Ер яқинида нейтрино зарраларининг кучли оқими қайд этилган. Бу айрим кишилар учун нейтрино ёруғлик тезлигидан тез учиши ҳақидаги фикрларни уйғотган эди. Бугун ХХ аср астрономияси тарихидаги энг ёрқин саҳифалардан бири бўлмиш ушбу ҳодисага 34 йил тўлди. «Дарё» мазкур ҳодиса ҳақидаги баъзи фактларни эътиборингизга ҳавола этади.

Аслида ушбу ўта янги юлдуз чақнаши 1987 йилда содир бўлмаган. Балки, у реал чақнаган пайтда Ерда ҳали палеолит даври ҳукм сурган. Хўш, унда қандай қилиб ўта янги юлдуз чақнашидан ҳосил бўлган нейтрино ва ёруғлик нурлари бизга 1987 йилда етиб келади?

Гап шундаки, 1987 йил 23 февралда осмонда кўринган ўта янги чақнаши биздан 168 минг ёруғлик йили масофасида жойлашган Катта Магеллан булутида жойлашган мовий гигант юлдузнинг коллапсга учрашидан юзага келган эди. Тасаввур қиляпсизми, бу оралиқ масофа шу қадар каттаки, уни табиатдаги энг катта тезлик бўлмиш - ёруғлик тезлигининг ўзи ҳам 168 минг йилда босиб ўтади холос. Шу сабабли ҳам тахминан шунча йил муқаддам портлаган юлдузнинг чақнашидан ҳосил бўлган тўлқинлар Ерга ХХ аср охирида етиб келган ва олимлар телескоплар орқали уни қайд этишган. Ушбу чақнаш 1987 йилда қайд этилган энг биринчи ўта янги юлдуз чақнаши бўлгани учун, унга SN1987A (яъни Super Nova 1987) деб ном берилган.

Юқорида айтилганидек, SN1987A чақнашидан бир неча соат илгари, Ердаги нейтрино детекторлари, хусусан, Монблан тоғида жойлашган LCD номли Италия—СССР қўшма илмий лойиҳаси ҳамда Япониядаги Камиоканде нейтрино расадхонаси тахминан 13 сония давом этган нейтрино чақнашлари ва оқимини қайд этади. Улар олган маълумотлар асосида барча телескоплар Катта Магеллан булутига йўналтирилади ва кейинчалик, биринчи нейтрино чақнаши қайд этилган йўналишдан йигирма даража фарқ билан осмоннинг ўша ҳудудида ёрқин нуқта пайдо бўлган. Яъни чақнашнинг ўзи кўрина бошлаган. Олимлар тез орада ушбу жумбоқнинг жавобини топишган эди. Маълум бўлишича, нейтрино заррачаси ўз табиатига кўра материя билан ҳеч қандай ўзаро таъсирлашмаслиги сабабли гўёки йўлида учраган ҳар қандай нарсадан оралаб, «кўрмагандек» ўтиб кетаверар экан. Ёруғлик тўлқинлари бўлса, зарба йўналишида йўл-йўлакай бутун юлдуз танаси орқали ўтгани боис бир неча соатга кеч қолган.

SN1987A чақнаши шуниси билан аҳамиятлики, у телескоп ихтиро қилинганидан бери кузатилган энг яқин ва ёрқин чақнаш ҳисобланади. Унинг ёрқин нурларини бир неча ой мобайнида Ердан қуролланмаган кўз билан ҳам кузатиш мумкин бўлган.

Албатта, астрономлар бундай қулай имкониятдан фойдаланиб қолишга уринишган ва чақнаган ўта янги юлдузни синчиклаб кузатишга киришишган. Унда, асосан, қисқа ярим емирилиш даврига эга бўлган радиоактив изотоплар, айниқса, кобалт-56 ва никел-54 металларининг парчаланиш энергиясини ҳисобланган ва яхшироқ ўрганилган. Айнан шу моддалар туфайли SN1987A чақнашидан ҳосил бўлган ҳалқаларнинг ташқи қисми бир қанча муддат мобайнида ғайриоддий ярқираш билан шуъла сочган эди.

Изотоплар парчаланиб тугаб боргани сари ҳалқалар ёғдуси ҳам хиралашиб борган. Лекин кейинроқ у яна бирдан кескин ёрқин порлай бошлаган. Бунинг сабабини эса астрономлар кейинроқ аниқлашган. Маълум бўлишича, зарба тўлқини чақнаган ўта янгидан ҳосил бўлган ҳалқаларга 14 йил деганда етиб борган экан ва натижада, 7 км/сония тезлик билан келиб урилган ушбу тўлқин зарбасининг кинетик энергияси туфайли модда қаттиқ қизиган ва рентген нурлари диапазонида нур тарата бошлаган. SN1987A ҳалқалари 2013 йилгача шундай фаол ёғду таратиб турди ва унинг ҳалқалари шундан кейингина хиралаша бошлади.  Бу пайтга келиб, радиоизотопларнинг асосий миқдори ҳам парчаланиб тугаган ҳамда зарба тўлқини ҳам ҳалқадан ўтиб бўлган бўлса керак, деб қаралади. Астрономларнинг ҳисоб-китобларига кўра, жорий ўн йилликда SN1987A ўта янги чақнашидан қолган ҳалқалар бутунлай кўринмай қолса керак.

SN1987A астрономларга ўта янги юлдуз чақнаши билан боғли янги тафсилотлар ва маълумотлар тақдим қилиш билан бирга, уларнинг олдига ғаройиб бир жумбоқ ҳам ташлади. Гап шундаки, Коинотда ўта янги чақнашдан кейин, албатта, унинг ўрнида бирор қолдиқ қолади. Яъни, ўта янги сифатида портлаган қизил ёки мовий гигант юлдуз ўрнида нейтрон юлдуз, пулсар ёки магнетар ҳосил бўлиши керак. SN1987A чақнашида кузатилган нейтрино оқими ҳам шунга ишора қилаётгандек гўё. Лекин қизиғи шундаки, мана учинчи ўн йилликдаги кузатишлардан ҳам SN1987A ўта янги чақнаши ўрнида қолган бирор қолдиқ – пулсарни биров топа олмаяпти. Тахминларга кўра, гарчи пулсар ҳосил бўлган бўлса-да, унинг магнит майдони ўта суст бўлгани сабабли Ердаги асбоблар уни қайд эта олмаяпти деб қаралмоқда. Ёки SN1987A чақнашидан кейин қора туйнук ҳосил бўлган бўлиши ҳам мумкин, деган фикр ҳам йўқ эмас. Лекин кузатишлар ва ҳисоб-китобларда бу жойда қора туйнук мавжудлигига ишора қиладиган бирор белгини ҳам кўрсатгани йўқ. Балки, SN1987A ҳали фанга номаълум бўлган бирор бошқачароқ объектга айланган бўлиши ҳам мумкин, лекин уни ҳали илмий жиҳатдан ўрганиш керак деган фикрлар ҳам муҳокама қилинган. Балки, келгусида астрономлар бу жумбоққа жавоб топилар.

Музаффар Қосимов тайёрлади.