Бундан роппа-роса 31 йил олдин, 1990 йил 20 январда СССР мудофаа вазири Дмитрий Язовнинг буйруғи билан Бокуга совет армияси қўшинлари олиб кирилди. Натижада юздан ортиқ одам миллатлараро босқин ва совет армиясининг қонли операцияси қурбонига айланди. Уларнинг аксарияти озарбайжонликлар эди. Ўша кунларнинг воқеалари тарихга «Қора январь» номи билан кирди. «Дарё» сана муносабати билан мазкур воқеа ҳақида ҳикоя қилади.
Озарбайжон ва Арманистон муносабатлари тарихи
Қадим замонлардан бери озарбайжонлар ва арманлар ёнма-ён яшаб келган. Илгари озарбайжонлар Арманистонда энг катта этник қисмлардан бири бўлган. Брокгауз ва Эфроннинг энциклопедик луғатига кўра, 19-асрнинг охирига келиб озарбайжонлар ўша пайтдаги Эриван вилояти аҳолисининг 37 фоизидан кўпроғини ташкил қилган ва Эриванни (ҳозирги Арманистоннинг пойтахти Ереван) ўз ичига олган еттита вилоятнинг тўрттасида озарбайжонлар кўпчиликни ташкил қилар эди.ХХ асрда икки миллат ўртасидаги турли низолар таъсирида муносабатлар кўплаб синовлардан ўтди. Халқаро экспертлар қайд этишича, бу синовлар даврида озарбайжонлар Арманистонда этник ва ижтимоий камситишларга дучор бўлган «соқов меҳмонларга» айланди.
Арманистонда биринчи этник тозалаш Россия империяси қулаганидан кейин бошланди. Эркинлик ҳавосидан маст бўлган маҳаллий миллатчилар ўз қоидаларини ўрнатишга киришди. Арманистонда оммавий равишда мусулмонларни қувиш бошланди . У ердан қувилган озарбайжонларнинг деярли барчаси Озарбайжонга қочиб кетди. Шунга қарамай, озарбайжонликлар Арманистонда ўзларининг мавқейини сақлаб қолди ва 1939 йилга келиб уларнинг сони республикада 131 минг кишига етди.
1947 йилда Арманистон ССР Коммунистик партиясининг биринчи котиби Григорий Арутинов Арманистондан «ихтиёрий равишда» 100 минг озарбайжоннинг ўз ватанига кўчиб ўтишига сиёсий йўллар билан эришди. Бўшаган жойларни чет элдан келган арманистонлик репатриантлар эгаллаб олди. Натижада, 1959 йилга келиб Арманистоннинг мусулмон аҳолиси сони 107 минг кишига, 1989 йилга келиб эса 84 минг кишига камайди.
Қайта қуриш даврининг биринчи йилларида миллатлараро низолар қайд этила бошланди. 1987 йил ноябрь ойида Арманистоннинг Кафан вилоятида озарбайжонларга қарши бир қатор ҳужумлар содир бўлди. Одамлар зўравонликларга дош беролмай, уйларини тарк этишга мажбур бўлди. 1988 йил январь ойида озарбайжонлик қочқинлар Кафан минтақасидан қочиб кетди. Уларнинг кўпчилигида калтакланиш ва таҳқирланиш аломатлари бор эди.
Арманистонда мусулмон аҳолига нисбатан нафрат кучайиб кетди. Фақатгина 1988 йилнинг ноябрида 25 озарбайжонлик ўлдирилди. БМТнинг Қочқинлар агентлиги маълумотларига кўра, қолган озарбайжонликлар Арманистонни деярли 1991 йилгача тарк этган.
Этник зўравонлик Арманистонда озарбайжонларнинг қолдирган маданий изларини йўқ қилиш билан бирга кечди. 1990 йилда Ереванда даҳшатли ҳодиса юз берди: бульдозер Вардананц кўчасидаги масжиддан бир дона тош қолдирмасдан бузиб ташланди. Бошқа бир диний бино — Мовий масжид — форсча номга ўзгартирилиб, бошқа мақсадда фойдаланишга ўтди.
1990 йил 19 январь
СССР Олий Кенгаши Президиуми Горбачёв томонидан Бокуда фавқулодда ҳолат жорий этиш тўғрисидаги фармонни қабул қилади. Фармонга мувофиқ, фавқулодда ҳолат 20 январь соат 00: 00 дан бошлаб ишлай бошлади.Фармон процедурани жиддий бузган ҳолда қабул қилинди. СССР Конституциясининг 119-моддаси 14-бандига биноан фавқулодда ҳолатни жорий этишнинг зарурий шарти ушбу масалани Иттифоқ Республикаси Олий Кенгаши Президиумининг кўриб чиқиши ҳисобланади. Озарбайжон Олий Кенгаши Раёсатининг раиси Элмира Кофарова 1990 йил 20 январда радиодаги нутқида республика суверенитетининг қўпол равишда бузилиши ва Бокуда фавқулодда ҳолат эълон қилиниши муносабати билан қаттиқ норозилик билдирди. Кофарова Озарбайжон ҳукумати ва маъмурияти фавқулодда ҳолат жорий этиш тўғрисида ҳеч қандай қарор қабул қилмаганига ва бундай қарорга розилик бермаганлигига ишонтирди.
Тахминан, соат 19:00 да телемарказда номаълум тарзда энергия блоки портлатилди, бу республикада телевизион кўрсатувларни тўхтатди. Кейинчалик «Красная звезда» газетасида келтирилган версияга кўра, портлаш «маҳаллий экстремистлар» томонидан амалга оширилган. Озарбайжон фаоллари раҳбарларининг сўзларига кўра, куч блокини ички қўшинлар аскарлари портлатиб, фаоллар раҳбарияти томонидан қўшин киритилиши тўғрисида халққа мурожаат қилишига йўл қўймаслик керак эди.
Телевизион кўрсатувларнинг тугатилишининг бевосита натижаси шундан иборатки, Боку аҳолиси фавқулодда ҳолат жорий этилиши ва шаҳарга қўшин киритилиши тўғрисида билмаган. Боку аҳолисининг аксарияти фавқулодда ҳолат жорий этилиши тўғрисида фақат соат 05:30 да радиоэшиттиришдан ва вертолётлардан тарқалган варақалардан билиб олди.20 январь
1990 йил 19 январдан 20 январга ўтар кечаси, ярим тундан сўнг дарҳол Совет армияси бўлинмалари Бокуга кира бошлади. Озарбайжон тарихчиларининг фикрига кўра, қўшин киритилишидан мақсад Халқ фронтини мағлуб этиш ва Озарбайжонда Коммунистик партиянинг кучини сақлаб қолиш эди.
Бокуга жанубдан кирган кўпгина қўшинлар маҳаллий гарнизонлардан кўтарилган, шунинг учун улар шаҳарга борадиган йўл билан жанг қилишлари шарт эмас эди. Гувоҳларнинг сўзларига кўра, шимолдан олиб келинган қўшинлар Бокуга душман шаҳри сифатида кирган. Танклар тўсиқлар устидан ўтиб, йўлда кетаётган машиналарни ва ҳатто тез ёрдам машиналарини эзиб ташлади. Гувоҳларнинг сўзларига кўра, аскарлар қочаётган одамларга ўқ узган, ярадорларни қириб ташлаган. Тинч фуқароларни олиб кетаётган автобусга ўқ узилди ва кўплаб йўловчилар, шу жумладан, ўн тўрт ёшли қизча ҳалок бўлди.
Армия қурол ишлатиб, Aэропортовское шоссесида, Тбилиси проспектида ва шаҳарга олиб борадиган бошқа йўлларда пикетларни ёриб ўтди. Энг шиддатли жанглар Сальян казармаси ҳудудида бўлиб ўтди. Шунингдек, Баилов ҳудудида, «Боку» меҳмонхонаси яқинида, бир қатор шаҳар атрофи аҳоли пунктларида қонли тўқнашувлар содир бўлди. Гувоҳларнинг сўзларига кўра ҳукумат биноси кучли ўққа тутилган.
Ҳарбийларнинг мақсади Боку порти бўлиб, у ерда, разведка маълумотларига кўра, Халқ фронти штаб-квартираси «Сабит Оружев» моторли кемасида жойлашган эди. Экипаж аъзолари халқ фронтини қўллаб-қувватлаган бир нечта нефть танкерларининг портга киришининг олдини олиш учун Боку портига киришни тўсиб қўйди.
20 январга ўтар кечаси юз ўттиз киши ҳалок бўлди ва юзлаб одамлар яраланди. Камида йигирма битта аскар вафот этди.
Асоратлар ва хотира
1994 йил февраль ойида Озарбайжон прокуратураси Озарбайжоннинг собиқ президенти Аяз Муталибовни ҳибсга олишга ордер берди. Озарбайжон Миллий Мажлисининг ўша йил 29 мартдаги «1990 йил 20 январда Бокуда содир бўлган фожиали воқеалар тўғрисида» ги фармонига биноан Горбачёв, Везиров («тажовузнинг бевосита ташкилотчиси ва иштирокчиси сифатида»), Муталибов, Ҳусейнов ва Озарбайжон ССР Коммунистик партияси Марказий қўмитасининг иккинчи котиби Поляничко («жиноятнинг бевосита шериклари сифатида») содир бўлган воқеалар учун жавобгардир ва Олий Совет Президиумининг собиқ раиси Элмира Кофарова ва Озарбайжон ССР Коммунистик партияси Боку шаҳар қўмитасининг биринчи котиби сиёсий жавобгарликни ўз зиммаларига олади. Улар Совет империясининг ҳарбий қисмларини Боку шаҳрига киритиш билан боғлиқ бирон-бир аниқ чораларни кўрмагани ва фуқароларнинг хавфсизлигини таъминламаганлиги учун айбланди. Бироқ Кофарова ва Поляничкога қарши жиноий иш уларнинг ўлими сабабли бекор қилинди.2003 йил март ойида Озарбайжон прокуратурасининг Оғир жиноятлар бўйича тергов бошқармаси СССРнинг собиқ президенти Михаил Горбачёвга нисбатан конституцияни бузганлиги учун жиноий иш қўзғатди.
Озарбайжонда 20 январь мотам куни деб эълон қилинди ва Миллий мотам куни сифатида нишонланади. Шу куни озарбайжонликлар «Шаҳидлар хиёбони» ни зиёрат қилади, қабрларига гул қўйди. Озарбайжонга расмий ташриф билан келган шахслар ҳам «Шаҳидлар хиёбони»га ташриф буюради.
«Қора январь» воқеаларини ёдга олиб, «11-қизил армия» деб номланган Боку метросининг бекати «20 январь» деб ўзгартирилди.
Абдулазиз Акрамов тайёрлади
Изоҳ (0)