Бетакрор драматург Шекспир қаламига мансуб «Қирол Лир» пьесаси ёзилган ва саҳнада намойиш этилган вақти тўғрисида аниқ манба сақланиб қолмаган бўлса-да, асар 1603—1606 йиллар орасида ёзилган, деб тахмин қилинади. Англиядаги нашрларга доир маълумотлар сақланадиган рўйхатлар китобида пьеса 1606 йил 26 декабрда саҳнага қўйилгани ҳақидаги маълумот қайд этилган эди. «Дарё» колумнисти Раҳимжон Қудратов сана муносабати билан асар таҳлилини тақдим этади.
Шекспирнинг бошқа пьесалари каби «Қирол Лир» ҳам оригинал асари эмас, аксинча, аввалдан мавжуд бўлиб келган пьесанинг ўзига хос янги талқини эди. Шекспир асарга киритган ўзгартиришлар фақатгина бир нечта янги образлар бўлиб қолмади, у асарнинг воқеалар ривожини тубдан ўзгартириб юборадиган фожиаларни ҳам пьеса таркибига киритишга қарор қилди.
Айтиш мумкинки, қаҳрамонлар ўлими билан боғлиқ фожиалар бир пайтнинг ўзида ҳам пьесанинг ўзгачалигини сақлаб, уни «Қирол Лир» пьесасининг бошқа вариантларидан кўра таниқлироқ бўлишига олиб келди, ҳам асарнинг жуда кўп танқид остида қолишига сабаб бўлди. Ҳаттоки бошқа ёзувчилар асарнинг «яхшироқ», қисқача айтганда, бош қаҳрамонлар ўлмайдиган ва бахтли якун топадиган муқобил вариантларини ҳам ёзди. Аммо Шекспирдан сўнг ёзилган пьесалар ўзини оқламади ва асрлар ичида унутилишга маҳкум бўлди.
«Қирол Лир» XVII асрдан бери ўз даврининг машҳур актёрлари томонидан саҳнага олиб чиқилмоқда. ХХ асргача пьесада мавжуд бўлган барча роллар эркаклар томонидан ўйнаб келинди. ХХ асрдан бошлаб баъзи эркак қаҳрамонлар аёллар томонидан ҳам ўйналмоқда. Пьеса асосида фильм суратга олиш эса 1905 йилдан бери бошланган бўлиб, илк фильм Германияда олинди. Таассуфки, фильм бугунги кунгача сақланиб қолмади. Хўш, бутун дунё бўйлаб кенг миқёсда машҳурликка эришган трагедия нима ҳақида ва у ўзига хос қандай жиҳатларга эга?
Воқеалар ривожи
Пьеса Британиянинг кекса қироли Лирнинг тахтдан воз кечишга ҳамда ўз қироллигини уч қизига бўлиб беришга қарор қилиши тўғрисидаги воқеа билан бошланади. Кекса қирол учала қизини ҳам синовдан ўтказмоқчи бўлади ва улардан ўз отасига бўлган меҳрини тасвирлашни сўрайди. Қиролнинг тўнғич ҳамда ўртанча қизи Гонерил ва Реган турли хушомад сўзлар билан отасининг кўнглини овлайди.Кенжа қиз Корделия эса сукут сақлайди ва ҳеч бир сўз унинг отасига бўлган муҳаббатини ифодалай олмаслигини айтади. Бу жавобдан ғазабга тушган қирол Корделияни меросдан маҳрум қилади. Франция қироли Корделияни севиб қолгани туфайли унга ҳеч қанча мерос тегмаган бўлса ҳам, уни қирол Лирнинг розилигисиз Францияга олиб кетади. Меросга эга бўлган қизларининг ўзига нисбатан кўрсатадиган муомаласи кескинлик билан ёмон томонга ўзгарганини кузатган Лир ўз хатосини англаб етади ва аста-секинлик билан ақл-у хушидан айрила бошлайди.
Воқеалар ривожининг бошқа бир томонида эса кейинчалик Лир билан учрашиши кўзда тутилган Глостер номли граф Эдмунд номли фарзанди ҳийласидан жабр тортиши тасвирланади. Ҳийлакор Эдмунд отасини укаси Эдгарднинг унга хиёнат қилаётгани ва уни ўлдиришни кўзлаётганига ишонтиради. Глостер ўғли Эдгардни қидириш учун одамларни юборади, Эдгард эса тиланчи ниқобида одамлардан яшириниб, дала-даштларга қараб саёҳат қилишга мажбур бўлади.
Жараёнлар ўзгариб, охир-оқибат хатоларини англаб етган Глостер ўзини ҳалок этиш ниятини кўзлаган чоғда уни ўша фарзанди — Эдгард қутқариб қолади. Воқеалар ривожи давомида бир неча уруш ҳолатлари кузатилади. Трагедия эса ўз отига муносиб тарзда кўплаб қаҳрамонлар ҳалокати билан якунланади. Бироқ бу фожиаларнинг асар мазмун-моҳиятига бевосита таъсири борми? Бизнингча, ҳа. Турли психологлар ушбу асарни ўз назариялари бўйича таҳлил этишар экан, образлар характери ва фожиасига алоҳида ёндашишни маъқул кўради.
«Қирол Лир» психологлар талқинида
Копелия Каннинг психоаналитик таҳлилига кўра, Қирол Лир қизларидан уни мақташларини сўраши унинг она меҳрига ташналигини англатади. Онасидан етарлича меҳр кўрмаган Лир ушбу меҳрни қизларидан талаб қилганида, кенжа қизининг бу таклифни рад этиши қирол учун ҳақиқий ҳиссий зарба бўлган эди. Корделиянинг ўлимигина қиролни ўз фантазияларидан халос этади.Психоанализ асосчиси Зигмунд Фрейд эса Корделия образини ўлим рамзи, дея тасвирлайди. Шундай экан, Лирнинг ўз қизига бўлган муносабати унинг ўлимга бўлган муносабатини ифодалайди, у ўлимни тан олишни истамайди. Қирол умрнинг фоний эканини қабул қила олмайди. Асарнинг сўнгги қайғули саҳналарида Корделиянинг ҳалок бўлиши Фрейд учун муҳим нуқта эди. Чунки ўша нуқтадагина қирол ўзининг умрбоқий эмаслигини тушуниб етиб, ўлимнинг муқаррарлиги тўғрисидаги фикр билан муроса ўрната олди. Корделияни ўлимга маҳкум этиш учун Шекспирда маълум бир сабаблар бўлгани эҳтимолдан йироқ эмас, чунки «Қирол Лир» пьесаларининг бошқа ҳеч бир вариантида унинг ўлими учрамайди.
Психолог Ҳарол Блум эса асосий эътиборини Эдмунд образига қаратади. Унга кўра, «Эдмунд — Шекспирнинг энг оригинал қаҳрамонидир». Эдмунд бошқа салбий образлар каби мунофиқлик қилмайди ва ундаги ҳийлакорлик фақат ва фақат ақл йўриғига кўра ҳаракатланади. Унда ҳеч қандай иштиёқ ва ҳиссиёт мавжуд эмас, у ҳеч кимни севмаган ва севмайди ҳам. Шу жиҳатдан олиб қараганда, бу Шекспирнинг такрорланмас қаҳрамонидир.
Умуман олганда, «Қирол Лир» трагедияси инсон табиатидаги зиддиятлар, шунингдек, ақл ва қалб йўли орасидаги аросат ҳақида дейиш мумкин. Бу зиддиятлар инсонни фожиа сари етаклайди. Лир қалби хаста образ бўлса, Эдмунд «ақли хаста» қаҳрамон эди. Қалб адашиши жуда кўп учрагани сабабли Лирнинг ҳолати ва ундан чиқариладиган хулоса биз учун таниш бўлиши мумкин. Аммо Эдмунднинг ҳолати тамомила бошқача эди. У фақатгина зийраклик билан иш тутишига қарамай, охир-оқибат панд еди.
Бунинг ягона сабаби шундаки, унинг тафаккур кучи ёрдамида чиқарган қарорлари қалбнинг кўмагига муҳтож эди. Трагедия эса энг аввал инсоннинг ичида юз беради. Биз кўзимиз билан кўриб турган фожиалар эса инсон табиатидаги зиддиятлар ҳосиласи бўлиши мумкин. Ҳар бир инсон ўз қалбини асрай олганида, дунёни асрашга ҳожат қолмаган, трагедиялар эса инсон табиатининг ойнадаги акси бўлиб хизмат қилмаган бўлар эди.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
Изоҳ (0)