1382 йил 26 август куни Тўхтамишхон бошлиқ Олтин Ўрда қўшинлари уч кунлик қамалдан сўнг Москва шаҳрига кириб борди ва хоннинг буйруғи билан шаҳарга ўт қўйилди. «Дарё» Россия тарихининг энг қора кунларидан бири бўлмиш бу воқеа тафсилотларини келтиради.
Тарихий шароит
XIV асрнинг иккинчи ярмига келиб улкан Олтин Ўрда хонлигида сиёсий беқарорлик даври бошланди. 1359 йилдан 1380 йилгача Олтин Ўрдада 25 та хон алмашди. Ҳар бир хон ўзини хон деб эълон қилди. Тахт учун мунтазам курашлар бошланди. Шундай курашларда 1378 йилда Оқ Ўрда хони Тўхтамиш Амир Темур ёрдамида Олтин Ўрданинг шарқий пойтахти Сиғноқ шаҳрини эгаллади. 1379 йилда эса асосий пойтахт Сарой шаҳри ҳам эгалланди (Григорьев А.П. Золотоордйнскиэ ханй 60—70-х годов XIV в.: хронология правлений // Историография и источниковедениэ стран Азии и Африки: сборник. — Л., 1983. — Вйп. 7). 1380 йил Тўхтамиш бутун Олтин Ўрда давлатини бирлаштиришга эришди.1380 йилда Куликово майдонида Олтин Ўрданинг хонларидан бири Мамай қўшинлари Москва князлиги князи Дмитрий Донской қўшиндан мағлуб бўлди ва Москва Олтин Ўрдадан мустақил бўлди. Олтин Ўрдага ҳар йили тўланадиган бож тўланмайдиган бўлди.
Мағлуб бўлган Мамай Қримда жойлашиб олди ва Москвага қарши янги юришга тайёрланмоқчи бўлди. Аммо Тўхтамишнинг Сарой шаҳрини эгаллаши ортидан бу ишни амалга оширолмади. 1380 йил Калчик дарёси бўйида Тўхтамиш ва Мамай қўшинлари тўқнашди ва жангда Тўхтамишнинг қўли баланд келди. Мамай эса Каффа шаҳрига қочиб кетди ва генуяликлар томонидан ўлдирилди (Московский летописнйй свод конца XV века / Под ред. М.Н. Тихомирова. М.—Л., 1949, С. 205—211).
Тўхтамиш Сарой шаҳрини эгаллаб, ўзини Олтин Ўрда хони деб эълон қилганидан кейин атрофдаги Рус князликларига номалар юбориб, тўланадиган ўлпонларни бундан буён унга тўлаши кераклигини айтди. Мамайни эса тахтни ноқонуний эгаллаб олган деб эълон қилди. Жумладан, Москва князи Дмитрий Донскойга ҳам нома юбориб, унга Мамайни мағлуб этгани билан миннатдорчилик билдириб, бундан буён тўланадиган божни ҳар доимгидек тўлаши лозим эканини уқтирди. Мамай устидан қозонилган ғалабанинг эса бунга ҳеч қандай таъсири йўқлигини таъкидлади. Аммо княз Дмитрий элчиларга совғалар бериб қайтарган бўлса-да, ўлпон тўлаш ва вассалликни тан олишдан бош тортди (Каргалов V.В. Рус и кочевники / Гл. ред. С.Н. Дмитриев, ред. М.К. Залесская. — М.: Вече, 2008. — с 353. — (Тайнй Земли Русской).
1381 йилда Тўхтамиш 700 кишилик элчилар карвонини Оқ Хўжа бошчилигида Москвага юборди. Аммо карвон Москвага етиб бормади. Шундай қилиб, 130 йил мобайнида Олтин Ўрдага қарам бўлиб келган Москва қисқа муддатли мустақиллигини қўлга киритди ва Олтин Ўрда билан муқаррар уруш қаршисида қолди.
Москвага юриш
Тўхтамиш Москвага тўсатдан, ҳеч кимга сездирмасдан кириб бормоқчи эди ва бунинг учун қўлидан келган барча ҳаракатни қилди. Жумладан, 1382 йил Қозондаги барча рус савдогарлари ва меҳмонларни ушлаб қамаб қўйди, мол-мулкини мусодара қилдирди ва Волга дарёсини кесиб ўтиш учун кемаларини олиб қўйди.Волганинг ўнг қирғоғига ўтганидан сўнг, Тўхтамиш қўшинларини яширинча Москвага қараб бошлаб кетди. Унинг юришидан ўз вақтида хабар топган Нижегород-Суздал князи Дмитрий Константинович ўз ўғиллари Василий ва Семён бошчилигида элчиларни юборди. Аммо элчилар Тўхтамиш олдига фақатгина Рязань чегарасига етиб келгандагина келиб қўшилди. Рязань князи Олег ҳам ўз князлигини қутқариб қолиш мақсадида Тўхтамишни давлати чегараларида кутиб олди ва унга тобелигини изҳор қилди. Шундай қилиб, қўшинлар Рязань чегарасидан айланиб ўтиб Москвага юришни давом эттирди.
Тўхтамишнинг юришни сирли қолиши учун қилган тадбирларига қарамай, Москва бундан хабар топди. Турли манбаларда келган маълумотларга кўра, Олтин Ўрда таркибида яшайдиган христианлар бу ҳақда Москвани хабардор қилган. Тўхтамишнинг келаётгани ҳақидаги хабарлар Москвага етиб келгач, шаҳарда саросима бошланиб кетди. Кўплаб дворянлар, шу жумладан, княз Дмитрий Донской, митрополит киприанлар ҳам Москвани тарк этди. Москва ҳимояси фақатгина шаҳар аҳлига қолди.
Шаҳарда тартибсизликлар бошланди, айримлар шаҳарни тарк этишни истаса, бошқалар уни ҳимоя қилшни истар эди. Ҳимоячилар шаҳардан чиқиб кетмоқчи бўлганларни йўлларини тўсиб қўйди, дворянларга қарши қўзғалон кўтарди. Шаҳар ҳимояга тайёрлана бошлади. Шаҳар атрофида ўрдаликларга ёрдам бериши мумкин бўлган барча нарсани бузиб ташладилар ва ёқиб юбордилар. Деворлар тепасида эса ёнувчи смола, қайноқ сув, тошлар, ҳимоя шлемлари тайёрлаб қўйилди.
Москва қамали
23 август куни Тўхтамиш қўшинларининг олд қисми Москва деворлари олдига келиб тўхтади. Ўрдаликлар шаҳар деворларига яқинлашиб шаҳарда Дмитрий Донской бор ёки йўқлигини сўради. Уларга рад жавоби бўлгач, девордан узоқлашиб шаҳар атрофини кўздан кечира бошладилар. Бу пайтда эса шаҳарликлар черковларда дуолар қилаётган эди. Яна бир қисм аҳоли эса шаҳардан чиқиб кетган дворянларнинг уйларининг ертўласини очиб асал ва виноларни олиб чиқди (Соловёв С.М. История России с древнейших времён / С.М. Соловёв. — 2-э изд. — СПб. : Товаришч. «Обшчественная полза», 1851—1879, С. 982).Тўхтамишнинг Москвага юриши ҳақида битилган достонларда келишича, шаҳарликлар шу куни маст бўлиб қолгунча вино ичишган. Маст бўлиб қолган шаҳарликлар шаҳар деворлари устига чиқиб ўрдаликлар устидан масхара қилиб кулишган, ҳар хил уятли сўзлар билан ҳақорат қилган.
24 август тунда Тўхтамишнинг асосий кучлари шаҳар дарвозалари олдига етиб келди. Шаҳар қамали бошланди. Шаҳарликлар ўрдаликларга камондан ўқ ёғдирди, ўз навбатида, ўрдаликлар ҳам уларга қарата ўқ ёғдирди. Кўплаб ҳимоячилар ўлдирилди ва деворга нарвонлар қўйилиб ҳужумга ўтилди. Аммо ҳимоячилар ўрдаликлар устига қайноқ сувларни тўкди. Шунингдек, москваликларда Булғордан келтирилган милтиқлар ҳам бор эди. Шу кунги ҳужум бесамар кетди.
25 август куни ҳам тинимсиз қамал давом этди. Аммо бу сафар ҳам Москванинг мустаҳкам тош деворларини ёриб киришнинг имкони бўлмади. Шундай шароитда Тўхтамишхон ҳийла ишлатишга мажбур бўлди (Шефов Н.А. Все войнй мира. Древняя Рус. Московское царство. Российская империя. — М.: Вече, 2004, С. 84-85).
26 август куни тонгда Москва дарвозаси олдига Тўхтамиш элчилари келди. Улар орасида Суздал князининг ўғиллари Василий ва Семёнлар ҳам бор эди. Улар шаҳарликларга таслим бўлиш эвазига жонларини сақлаб қолишни таклиф қилди.
«Улуғ хон сизларга раҳм-шафқат тилайди, чунки айбсизлар ўлимга лойиқ эмаслар. Чунки у сизларга қарши эмас, балки Дмитрийга қарши душманлик қилиб уруш байроғини олиб келган. Сиз шафқатга лойиқсиз. Хон сиздан бошқа ҳеч нарса талаб қилмайди. Фақатгина унинг олдига князингиз ҳамроҳлигида совғалар билан ва ҳурмат бажо келтирган ҳолда чиқинг. Хон шунчаки шаҳарни кўришни, у ерда бўлишни, у ерга киришни хоҳлайди. У сизга муҳаббат ва тинчлик ато қилади, сиз эса унга дарвозаларни очиб беринг», — дея мурожаат қилади Тўхтамиш элчилари москваликларга.
Суздал князининг ўғиллари Василий ва Семён ҳам буни тасдиқлаб шундай дейдилар: «Бизга ишонинглар, биз ҳам сиздек насронийлармиз ва бунга қасам ичамиз».
Шаҳарликлар дарвозаларни очди ва Москванинг мудофаа вақтидаги князи Остей, руҳонийлар, дворянлар ва оддий одамлардан иборат ҳайъат ташқарига чиқди. Аммо ўрдаликлар уларни ўлдирди ва ҳимоясиз қолган шаҳар дарвозлари орқали ичкарига кирди. Шаҳарни ишғол қилиниб, унга ўт қўйилди. Черковлардаги қимматбаҳо буюмлар, княз хазинаси бўшатилди ва олиб кетилди.
Кўплаб одамлар ўлдирилди ёки қул қилиб олиб кетилди. Тўхтамиш армияси катта ўлжалар билан ортга қайтди. Қайтишда Владимир, Звенигород, Можайск, Юриев, Лопасня каби шаҳарларни ҳам талон-тарож қилиб қайтишди.
Оқибатлар ва натижа
Москва қамали оқибатлари ҳақида турли манбаларда турлича маълумотлар келади. Масалан, вафот этганлар ҳақида икки хил маълумотлар бор. Бирида ўлганлар сони 12 минг киши дейилса, бошқасида 24 минг дейилади. Бундай рақамлар ўлганларни дафн этишга ажратилган пуллар орқали ҳисоблаб чиқилган. Дмитрийнинг буйруғига кўра ҳар 80 та мурда учун бир рублдан ишлатилган ва умумий ҳисобда 150 ёки 300 рубль ишлатилган. Тарихчи М.Н Тихомиров манбалар билан танишиш натижасида қамал арафасида шаҳар аҳлининг 20 минг киши атрофида бўлганини ҳисоблаб чиққан ва унинг фикрига кўра, вафот этганлар сони 12 минг атрофида ва у буни ишонарли рақам деб ҳисоблайди.Қочиб кетган Москва князи Дмитрий шаҳарга қайтиб келади ва уни қайта тиклашни буюради. Шу йили кузда Тўхтамиш элчилари Москвага тинчлик сулҳи билан келади. 1383 йил 23 апрель куни Ўрдага ўғли Василийни юборади. Шунингдек, Дмитрий Мамай билан бўлган жангдан буён тўланмаган икки йиллик ўлпонни ҳам тўлади ва Москванинг Олтин Ўрдага бўлган тобелиги қайта тикланди. Тверь князлиги эса Москвадан мустақил бўлди. Тўхтамиш қўшинларига рус аскарлари ҳам жалб этилди.
1388 йилги Тўхтамишнинг Амир Темурга қарши жангида аскарларининг бир қисми рус аскарларидан ташкил топганини тарихчи Шарафиддин Али Яздий ёзиб қолдирган. Шундай қилиб, Тўхтамишнинг Москва устидан эришган ғалабаси натижасида Москва яна 100 йил давомида Олтин Ўрдага тобе бўлиб қолди.
Жаҳонгир Остонов тайёрлади.
Изоҳ (0)