Давлат зўравонлигига қандай қарши туриш мумкин? Максим Трудолюбов Беларусь мисолида тушунтиради

Беларусда мамлакат тарихи учун ноёб ҳолат бўлган оммавий норозилик намойишлари деярли бир ҳафтадан бери давом этмоқда. Намойишларнинг илк кунларида расмийлар норозиларни куч ишлатиб бостиришга ҳаракат қилди, аммо бу ёрдам ҳам бермади, аксинча, одамларни янада кўпроқ протест қилишга «руҳлантирди». Улар учун шафқатсизликлар кейинги сиёсатга зид бўлган сўнгги томчи эди.

The New York Times колумнисти, Meduza ва The Russia File муҳаррири Максим Трудолюбов Беларусь ҳукумати томонидан қилинаётган ҳозирги ишлар Лукашенко режимининг кучсизлигидан далолат бераётганини таъкидламоқда. Шу билан бирга, у жазо умидлари ҳақида ҳам айтди: ҳокимият ўзгарган тақдирда ҳам қурбонлар зўравонлик оқибатлари билан ўзлари шуғулланишларига тўғри келади. Бироқ буни амалга ошириш усуллари яхши тасвирланган. «Дарё» бу борадаги Meduza эълон қилган Максим Трудолюбовнинг таҳлилларини таржима тариқасида тақдим этади.

Шубҳасиз, кўпчилик давлатни 26 йил давомида бошқарган Александр Лукашенко ўз ҳокимияти учун курашишини яхши тушуниб турибди, аммо у буни қилиш учун тутган йўли – ўз фуқароларига қарши махсус гуруҳларни куч ишлатишга рухсат бериши – у тузган тизим ҳақида кўп нарсани айтади.

Қуролланган шахслар бундай йўл тутишлари мумкинми? Ким уларни мажбур қилиши мумкин эди ва қандай қилиб? Албатта, буларга техник жавоб бор: кимдир уларнинг жанговар ва сиёсий тайёргарлигини ўз бошқарувида ушлаган. Аммо бундан ҳам муҳимроқ ва тизимлилари бор. Аушвицдан омон қолган ва бутун ҳаёти давомида ўз тажрибасидан мантиқан фойдаланишга ҳаракат қилган италиялик ёзувчи Примо Леви барча тоталитар тизимлар ўхшаш тарзда ташкил этилган деб ҳисоблаган.

Баъзида заифлик кучни енгади

Леви тоталитар давлатнинг «лабораторияси» унинг қисқартирилган ва мантиқий нусхаси – лагерь деб ишонган. Лагерь – барча кучлар ва имтиёзлар (рацион) юқоридан бериладиган ва пастдан бошқариш мумкин бўлмаган тизим. «Барча имтиёзга эга бўлганлар хавфни ҳис қилиб белгиланган тартибни ҳимоя қилишга тушади... Чунки имтиёз таърифига кўра, имтиёзни ҳимоя қилади ва сақлайди», деб ёзади Леви ўзининг «Чўкканлар ва қутқарилганлар» китобида.

Хавфсизлик ходимлари – ўзларининг раҳбариятидан куч ишлатиш ҳуқуқини олганлар, яъни имтиёзлилар. Аммо шу билан бирга, уларнинг мақомига тегишли бўлган ҳар бир нарсада хўжайинларига қарам бўлган одамлардир. Умуман олганда, худди маҳбуслар кабидир. Агар ҳокимиятнинг «режим ҳимоячиларига» ишончи пасайса, раҳбарият хавфсизлик кучларига чекиниш йўлини тўсиб, уларни жиноятларига шерик қилиб қўяди.

Беларусдан тўпланган мавжуд далиллар шуни тасдиқлайдики, полиция ва махсус кучлар (ОМОН) ўзларининг имтиёзларини ҳимоя қилади («бизга 900 эмас, 5 минг рубль тўлашади»), одамларга зулм қилишади (ҳайвонларнинг номлари билан аташади) ва кўр-кўрона куч ишлатади. Ўзининг мақсадига мос келмайдиган одамларнинг обрўсини тушириш (Лукашенконинг сўзларига кўра, жиноий тарихга эга, чекиб олганлар ва ишсизлар), режим ўзининг казарма-қамоқхона тизимини ҳимоя қилаётганини ва унинг ваколатлари ва рационлари фақат юқоридан тақсимланганини англатади. Александр Солженицин «ГУЛАГ архипелаги» китобида «Тўлақонли инсон бўлмаган одамни азоблаш осонроқ», деб ёзган.

Беларусь аҳолиси ушбу рацион пирамидасини ағдариб ташлашга ҳаракат қилди – улар ўзларини ҳокимият манбаи бўлиши учун «сайлов» маросимига ҳақиқийдек муносабатда бўлган эди. Режим зўравонлик билан жавоб берди, аммо норозиликларни бостиришда бўлган ўта шафқатсизлик ҳукуматнинг хавфсизлик кучларига ишонмаслигини англатади ва шунинг учун уларни «ёмон йўл билан» боғлаб қўйишга ҳаракат қилмоқда. Бу кучнинг эмас, балки ички заифликнинг аломатидир. Бу қанчалик баландпарвоз кўринмасин, Беларуснинг қуролсиз ва «кучсиз» аҳолиси қуролли кучлардан кучлироқ эканликларини намойиш этди. Бир вақтлар дессидент бўлган ва мустақил Чехиянинг биринчи президенти Вацлав Гавел айтганидек, бу «кучсизларнинг кучидир».

Ҳақиқат ҳар доим ҳам узрлардан устун чиқолмайди

Ташқи таъсир остида Беларусда зўравонлик бўлиши аниқ. Европа Иттифоқи ҳам, Россия ҳам Беларусдаги «тузатилган» статус-квони сақлаб қолишни хоҳлайди: улар Лукашенко режимининг ағдарилишида унинг ҳокимиятни вақтинча сақлаб қолишидан кўра кўпроқ рискни кўради. Ушбу йўналишда пухта ҳаракат бошланган ва Беларусь ҳукумати маҳбусларни қўйиб юбормоқда.

Беларусдаги узоқ йиллардан бери кутилган, «кеч қолган» революция худди 1980 йиллар охири ва 1990 йиллар бошларида бўлгани каби бўлмоқда. Бу дунёда қутқарувчи ва ҳимоя қилувчи «Ғарб» энди йўқ. Зиддиятларни камайтириш ва уни аста-секин, юмшоқ ҳал қилиш асосий ташқи кучлар ЕИ ва Россия манфаатларига мос келади. Бу шуни англатадики, Лукашенко кетса ҳам, янги ҳокимият эски тузум остида жиноят қилганларга нисбатан радикал позицияни эгаллаши мумкин эмас. Зўравонликнинг аламли тажрибаси сақланиб қолади, аммо жабрланувчилар катта жабрдийдалар устидан «ғолибларнинг суд жараёни»га умид қилмай, у билан курашишларига тўғри келади. Куч ишлатар тизим вакиллари жавобгарликдан қочиш эҳтимоллари катта, бу эса ғарбнинг йўқлиги ва Россиянинг қўшни давлатлардаги режим ҳимоячиларини қабул қилишга тайёрлиги билан боғлиқ. Бундай ҳодиса аллақачон Украина Майдони бостирилиши иштирокчилари билан содир бўлган.

Бироқ бу Беларусь воқеаларининг аҳамиятини камайтирмайди. Куч ишлатилган ва Беларусда зўравонлик қурбонлари аллақачон ёрдамга муҳтож ва суд қилиниш керак бўлган жиноятчилар бор.«Кимки қийноққа солинган бўлса, вафотигача бу ҳақда унутмайди ... Уни хўрлаш қурти доимо тишлаб туради. Инсониятга бўлган ишонч юзга тушган биринчи зарбадан кейин синган», деб ёзади Австрияда немис исми билан туғилган (Ханс Майер), аммо кейинчалик уни французча услубга ўзгартирган файласуф Жан Амери.

Ҳуқуқ ҳимоячиси Павел Чиков Лукашенкодан кейинги Беларусь Европа Иттифоқига қўшилади, шундан кейин Европа инсон ҳуқуқлари бўйича судининг ваколати очилмаган қитъадаги сўнгги мамлакатга кириб боради, деб ишонмоқда. «Бу Европадаги инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш институтларига янги ҳаёт бағишлайди ва уларнинг янгиланишига ва Беларусда ҳуқуқни муҳофаза қилиш ва суд тизимининг энг кучли ислоҳотига туртки бўлади», деб ёзади Чиков.

Жиноятчилар қандай қилиб оқланади? Эҳтимол, барча лагерь режимлар билан бир хил бўлади: биз устимизда турганларга бемалол итоат этишга тарбияланганмиз; биз шиорлар билан маст эдик, маросимлар ва намойишлар билан маст эдик; халқимиз номидан қилинадиган барча ишлар бизнинг бошимизга тушди – буларнинг барчаси айни ҳақиқат. Жиноятчиларнинг «ҳақиқати», одатда, бундай аргументларда иборат: «биз мамлакатни ҳимоя қилдик», «биз душманлар билан ўралганмиз», «тоталитар тузум шароитида қаршилик қилиш мумкин эмас», «агар мен рад қилсам, менинг ўрнимда бундан ҳам шафқатсиз кимса бўлади», «раҳбарлар биздан ҳам ёмонроқ ҳаракат қилди» ва албатта «биз буйруқни бажардик». Бундай аргументлар етарлича топилади.

Шу сабабдан жабрланувчилар нафақат адвокатлар ва ЕИИҲМга қилинган шикоятларга, балки ўзларига ҳам ишониши керак. Зўравонликни бошдан кечирган ҳар бир киши уни ўта экстремал, зўравонлик билан дуч келганларнинг тажрибасини қадрлаши мумкин, чунки омон қолганларнинг баъзилари, масалан, психиатр Виктор Франкл травма ва азоб-уқубатларни енгиб ўтиш йўлларини ёзиб қолдирган. Бу зўравонлик ва жиноятчиларни жазолаш ғоясидан йироқда бўлган мамлакатлар фуқаролари учун янада муҳимроқдир. Бундай шароитда ҳаётни бошдан кечирган муаллифлар нафақат юқори куч билан тўғридан-тўғри тўқнашувдан қочишингиз мумкинлигини айтади ва бунда нафақат танани, балки руҳни ҳам сақлаб қолишингиз мумкин.