«Очлик ҳатто шерларни ҳам ювош қилиб қўяди». «Робинзон Крузо» романи ҳақида

«Дарё» колумнисти Нурбек Алимов «Жаҳон адабиётининг энг буюк асарлари» рукни доирасида машҳур бадиий асарларни таҳлил қилишда давом этади. Бу ҳафта у Даниэль Дефонинг «Робинзон Крузо» романи ҳақида ҳикоя қилади.

Флешбэк

Бу машҳур асарни ўқимаган инсон бўлмаса керак. Болалик давримда илк бора уни ўқигач, мен ҳам Робинзонга айланиб олган эдим. Қишлоққа бувимларникига бориб қолсам, дала шийпони атрофидаги тутзорларга бориб ўзимча робинзонлик қилар эдим. Аммо менинг бу «кимсасиз» оролдаги ҳаётим нари борса икки соат давом этарди холос. Кейинчалик улғайгач, ўқишни битириб жуда кўп тарихий даврлар ҳақида маълумотлар олганимдан кейин ушбу асарни ўқиганимда, унда шунчаки қизиқарли саргузашт эмас, балки жуда катта ижтимоий муаммолар ва шахснинг жамиятдаги ўрни бўйича деярли фалсафий трактат ўқигандай бўлганман.

Асар ҳақида

Робинзон Крузо – 1719 йил апрелда инглиз ёзувчиси Даниэль Дефо томонидан нашр этилган роман. Асар инсоннинг табиат билан уйғунликда маънавий тикланиши ҳақида ҳикоя қилади. Бу роман денгиз саёҳатчиси Робинзон Крузонинг автобиографияси сифатида ёзилган. Дефо ўз романига прототип қилиб, шотландиялик қайиқчи Селкиркнинг 1704–1709 йилларда кимсасиз оролда қолиб кетганини олган эди.

1719 йил августда Дефо «Робинзон Крузонинг кейинги саргузаштлари» номли иккинчи китобини чиқарди ва яна бир йил ўтгач «Робинзон Крузонинг жиддий фикрлари» деб номланган учинчи китобини ҳам ёзди. Лекин фақат биринчи китобгина дунё адабиёти хазинасига кирди ва шу билан бирга янги «Робинзониада» жанри пайдо бўлишига сабабчи бўлди.

Сюжет

Китоб, Йорк шаҳрида яшовчи ва узоқ денгизларга саёҳат қилишни орзу қилган Робинзон Крузонинг хаёлий автобиографияси сифатида ёзилган. Отасининг хоҳишига қарши, 1651 йилда у ўз уйини ташлаб, дўсти билан биринчи денгиз сафарига жўнайди. Ушбу саёҳат Англия қирғоғида кема ҳалокати билан тугайди, аммо бу ҳалокат Крузони кўнглини денгиздан уза олмайди ва тез орада у савдо кемасида яна бир нечта саёҳатни амалга оширади. Ушбу саёҳатларидан бирида, унинг Африка соҳилидаги кемаси бербер қароқчилари томонидан қўлга олинади ва Крузо қочиб кетгунга қадар икки йил давомида асирликда қолади. Робинзонни денгизда португал кемаси қутқариб қолади ва улар билан Бразилияга бориб, у ерда тўрт йил давомида плантацияга эгалик қилади.

Тезроқ бойиб кетишни истаб, 1659 йилда Робинзон қуллар олиб келиш учун Африкага ноқонуний савдо миссиясида иштирок этади. Бироқ кема бўронга дуч келиб, номаълум орол қирғоғида саёзликка ўтириб қолади. Крузо бутун кема экипажи ичида ягона тирик қолган инсон эди... Энди уни оролдаги узоқ ва машаққатли ҳаёт кутмоқда.

Таҳлил

Даниэль Дефо Робинзон Крузо асари билан адабий боқийликка эришди. У бу асар билан ўз даврининг сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий ҳолатига қарши чиқишга журъат этди. Асарда умуман жамиятсиз утопик муҳитни тасвирлаб, Дефо Англия жамиятининг сиёсий ва иқтисодий жиҳатларини танқид қилади. Крузо – ҳар бир ўқувчи ўзини уни ўрнига қўйиб кўриши мумкин бўлган шахсга айланди. Шу орқали, Дефо бизни узоқ оролларни ва инсон руҳиятининг ёлғизлигини кўришга сафарбар қилади.

Адабиётда тез-тез тасвирланадиган умумий мавзу шахс ва жамият қарама-қаршилигидир. Асар бошида Робинзон Крузо жамият ҳақида эмас, балки оиласининг қарашлари, агар ота-онаси айтганидай у оилавий бизнесни юритишни истамаса, қандай қилиб ҳаётда муваффақиятсизликка учраши ҳақида фикр юритади. Шу нуқтаи назардан оладиган бўлсак, Дефонинг романи бироз автобиографик бўлиб туюлади. Ёзувчи олиб борган ҳаёт тарзи, дўстлари ва душманлари ҳамда савдогарлар билан алоқалари каби табиий манфаатлари асарда яққол намоён бўлган. Бу ўхшашликлар роман давомида бир неча бор учрайди. Крузо сингари Дефо ҳам ўз ота-онасига қарши чиққан. Аммо Крузодан фарқли ўлароқ, Дефо ҳукуматга ва жамиятга қарши исён кўтарувчи кўплаб эсселар ва мақолаларни чоп этади, худди «Ажойиб янги дунё»нинг муаллифи Олдос Хаксли Англия жамиятининг ижтимоий муаммоларини акс эттирганидек. Кейинчалик Дефо ушбу мақолалари сабаб, туҳмат қилганликда айбланиб, қамоққа ташланган.

Китобда Крузо ва унинг ота-онаси ўртасидаги муносабатлар ҳақида чуқур ва батафсил маълумот берилмаган, чунки Дефонинг ота-онаси у учун нафақат барча асарларидаги ота-оналарнинг, балки жамиятнинг ҳам рамзига айланган эди. Ўқувчи, ўз навбатида, Крузонинг ижтимоий муносабатлари индивидуалликнинг кучайиб кетиши туфайли ҳалокатга учраган бўлса ҳам, унинг қарорларини қўллаб-қувватлайди.

Робинзон Крузода Дефо кема ҳалокатига учраган аскар ҳақидаги ҳикояни жамиятни танқид қилиш учун ишлатади. Орол шароитида Дефо утопик жамиятни шакллантириш учун зарур бўлган нарсаларни кўрсатишга муваффақ бўлади. Бу ўша пайтда Англияда жуда мунозарали мавзу эди. Ўша давр Англиясида кўплаб фуқаролар ўз сиёсий қарашлари туфайли таъқиб қилинган. Бироқ Дефо сиёсий эркинлик жамиятнинг ҳар бир аъзоси эга бўлиши керак бўлган ҳуқуқ деб ҳисоблаган.

Крузо дунёнинг қолган қисмидан ажралиб қолиб, нафақат омон қолишга, балки унинг ўзигагина боғлиқ бўлган утопик жамиятни яратишга қодир эди. Яратилган ушбу «марксча» иқтисодий тизим, фақат битта «фуқаро»га эга бўлишига қарамай, утопик муҳитни яратиш мумкинлигини исботлайди. Крузонинг табиат билан уйғунлигини бузадиган бошқа одамлар йўқ. «Энди мен ўтган ёвуз, лаънати, жирканч ҳаётимдан кўра ҳозирги ҳаётим қанчалик бахтли эканини англай бошладим». Робинзоннинг кимсасиз оролда қолиб кетиши, гарчи унинг олдин қилган гуноҳлари учун Худо томонидан юборилган жазо сифатида кўрилган бўлса-да, қаҳрамонни ўзини англашга мажбур қилди. Янги ҳаёти Англиядаги ҳаётидан яхшироқ эди.

Робинзон Крузодаги эпизодлар вазиятдан келиб чиқади ва вазият шундай бўладики, у табиий равишда қаҳрамоннинг дунёқарашини тубдан ўзгартиришга ва охир-оқибат унинг барча муаммоларини ҳал қилишга олиб келади. Орол Крузога яхши таъсир кўрсатади, у Крузонинг ақлий, жисмоний ва маънавий ривожланишига сабаб бўлади. Крузо, атрофидаги нарсалар билан ишлаш орқали, ўзининг бахтсизлигидан нафратланишдан кўра, яшаш учун керак бўлган ҳамма нарсаларни топиб, улардан фойдаланишни ўрганади. Шундай қилиб, орол, унинг инсон сифатида ўсишининг рамзий маъноси ва охир оқибат уни Худога олиб келган, табиат устидан инсоннинг якуний ғалабаси эди.

Жамиятни танқид қилиш билан бир қаторда Дефо Крузо атрофидаги нарсаларга утопик муҳитни яратиш ғоясини қўллаб-қувватлайдиган рамзийлик беради. Оролда янги ўсган арпа ва маккажўхорини, Крузо «табиатнинг ютуқлари» деб атайди, аслида бу донлар унинг ичида содир бўлаётган руҳий ва ҳиссий ўсишнинг рамзидир. Орол ва Крузо бир-бири билан яшаб, бир-бирига уйғунлик бериш ғояси утопик жамият ғоясини тўлиқ қўллаб-қувватлайди. Китобнинг айнан шу ерида омон қолиш учун Крузо фақатгина ўзига қарам бўлиши мумкинлигини тушунади. Бу оролда у бахтга эришганининг исботи сифатида кемадагиларнинг ичида фақатгина ўзи омон қолганини кўради.

Крузо оролда ўзининг муқаддас жойини топган бўлса-да, у ҳам одам, яъни ижтимоий мавжудотдир, у ҳам ижтимоий алоқага муҳтож эди. У ҳолатига кўникиб, тақдирга тан берган бўлса-да, оролда илк бор одам изларини кўриб қолганида унинг ичида яна ўша ижтимоий муҳитга интилиш аланга олиб кетади. Бу эса Аристотелнинг машҳур фикрларини қўллаб-қувватлайди. У айтган эдики, «одам – ижтимоий мавжудот, мутлоқ ёлғизликда яхши яшаши учун у ёки ҳайвон ёки Худо бўлиши керак».

Хулоса

Ғарб адабиёти тарихида биронта ҳам китоб Крузодан кўра кўпроқ нашрларни, таржималарни, тақлидларни, кетма-кетликларни келтириб чиқармаган. Дефо фойдаланган оҳанг ва нуқтаи назар ўқувчига оролда бўлган пайтида Крузода содир бўлаётган ўзгаришларни ҳис қилиш имкониятини беради.

Бу эса ҳар бир сўзга ва романдаги иқтибосларга ҳаққонийлик беради. Робинзон бахтсиз вазиятга нисбатан оптимистик нуқтаи назарни шакллантириш учун ривожланади ва шу тариқа ўзи учун ҳам ақлий, ҳам жисмоний жиҳатдан бир утопия яратади. Бу асар ҳозирда кутубхоналарнинг болалар бўлимида турса-да, аслида ўз ичида жуда катта ижтимоий контекстни сақлайди.

Қизиқарли фактлар

- Асар инглиз романчилиги тарихидаги илк тўлиқ роман деб ҳисобланади;

- Робинзон Крузо ҳақида 22 дан ортиқ фильм ишланган.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.