Якунланиб бораётган 2019 йил илм-фан оламида ҳам бир неча катта ҳодисалар, амалий ва назарий ютуқлар билан ёрқин из қолдирмоқда. Якунланаётган йилнинг энг муҳим илмий-технологик ютуқлари ҳақида «Дарё» колумнисти Музаффар Қосимов ҳикоя қилади.
Аввало, 2019 йилнинг энг биринчи куни – 1 январь санасиёқ бизга ажойиб илмий натижани тақдим этди. Ўша куни, инсон қўли билан ясалган космик аппарат «дунёнинг нариги чеккаси»га етиб борган куни бўлди. Ҳайрон бўлманг, «дунёнинг нариги чеккаси» деганда бу ўринга кўчма маъно қўлланилмоқда ва бу (486958) Арракот транснептун астероидининг норасмий номидир. Халқаро илмий манбаларда Ultima Thule, яъни «дунёнинг нариги чеккаси» деб қайд этиладиган ушбу астероид 2014 йилда «Хаббл» телескопи орқали кашф этилган эди. Ушбу астероидга айнан йил бошидаги биринчи санада «Янги горизонтлар» сайёралараро автомат космик зонди 3 500 километргача яқинлашди ва унинг энг тиниқ тасвирларини Ерга юборди. 1 январь, Янги йил куни ва ҳаммада янги йил кайфияти ҳукмрон бўладиган сана. Не ажабки, Ultima Thule астероиди ҳам Янги йил рамзларидан бири – Қорбола шаклида бўлиб чиқди. Ҳозирда Ultima Thule расман зонд етиб борган объектлар ичида Ердан энг олисда жойлашгани бўлиб, у биздан 6,5 миллиард километр масофа нарида ҳаракатланмоқда. Шу сабабли ҳам унга шу норасмий «дунёнинг нариги чеккаси» деган ном берилган.
Астрономияга оид яна бир жуда муҳим илмий ютуқ сифатида апрель ойида бутун жаҳон ОАВида катта шов-шув кўтарган воқеа – тарихда илк бор ўта массив қора туйнук тасвири олингани ҳодисасини эсга олиш зарур. 10 апрель куни ўтказилган йирик матбуот конференциясида Event Horizon Telescope халқаро коллаборацияси M87 ўта катта массали қора туйнук шарпаси тасвири олинганини эълон қилди. Оламшумул кашфиётда Ўзбекистон олимларининг ҳиссаси бўлгани эса ҳаммамизни қувонтирди. Ўзбекистон Фанлар Академияси Астрономия институти ходимлари, профессор Бобомурат Аҳмедов ва Аҳмаджон Абдужабборовлар Event Horizon Telescope халқаро коллаборацияси қора туйнук тасвирини олиш лойиҳасининг назарий-математик ҳисоб-китоблар қисмида иштирок этди.
Палеонтология ва геология илмлари соҳаси ҳам ушбу йилда жуда қизиқ бир илмий хулосани бизга тақдим этди. Улар бундан 66 миллион йил муқаддам юз берган ва сайёрамизда динозаврлар қирилиб битишига сабаб бўлган глобал катаклизм – Ерга астероид қулаши ҳодисасини реконструкция қилди. Бунинг учун Техас университети олимлари ўша астероид келиб урилган жой – Мексика кўрфазидаги Чиксулуб кратерига шўнғиб, 500 метрдан 1 300 метргача бўлган тубликлардаги жинслардан намуналар олиб чиққан. Уларни ўрганиш асносида олимлар ўша астероид келиб урилишидан кейин содир бўлган жараёнлар манзарасини қайта тиклаган. Аниқланишича, зарба тўлқини туфайли дунё океанида ҳосил бўлган улкан сунами йўлида учраган барча нарсани ўпириб кетган. Зарба кучининг ўзи эса 10 миллиард дона атом бомбаси портлаш кучига тенг бўлган. Ўшанда глобал фожианинг ўзи ва ундан кейин атмосферага тарқалган олтингугурт буғлари туфайли Ер юзи кескин совиб кетиши натижасида тирик мавжудотларнинг 75 фоизга яқин қисми бутунлай қирилиб кетган экан.
Ирсиятшунослар бу йили ДНК таҳлиллари асосида Денисов одамининг юз қиёфасини қайта тиклашга муваффақ бўлганликлари билан олқишга сазовор бўлди. ДНК таҳлили борасидаги ушбу инновация Қуддусдаги Яҳудий университети олимлари томонидан амалга оширилган бўлиб, бунинг илмий жиҳатдан аҳамияти шундаки, тадқиқотда Денисов одамининг сақланиб қолган ягона тана аъзоси – бир донагина тишидан олинган ДНК материали таҳлили асосида натижа олинган. Бошқа қадимги одам қолдиқларидан фарқли ўлароқ, Денисов одамининг бирорта ҳам склети бизгача етиб келмаган эди. Маълумот учун, Денисов одами Олтойдаги Денисов ғоридан топилган бир дона тиш асосида аниқланган одам аждоди бўлиб, бу одамлар бундан тахминан 40 минг йил муқаддам Осиё ҳудудларидан яшаган. Улар ҳам неандерталлар қатори замонавий одам аждодларидан бири ҳисобланади ва ҳозирги одамлар генофондида муайян из қолдиргани билан эътиборлидир. Қуддуслик олимлар ўтказган ДНК таҳлили асосида Денисов ғоридан топилган ўша одам қолдиқлари вояга етмаган ёш қизга тегишли экани аниқланган ва ҳатто унинг тахминий қиёфасининг 3D-тасвири ҳам олинган.
Квант технологиялари соҳасидаги йилнинг энг муҳим технологик натижаси эса Google корпорацияси томонидан қайд этилди. Корпорация мутахассиси, физик Жон Мартинс бошчилигидаги илмий гуруҳ лабораторияда квант устунлигига эришгани ҳақидаги мақола Nature журналида эълон қилингач, воқеа бутун дунё бўйлаб нафақат IT, балки квант физикаси соҳасида изланишлар олиб бораётган ҳар қандай олимлар учун ҳам катта орзулар рўёби ўлароқ намоён бўлди. Қайд этилишича, Google мутахассислари эришган квант устунлигига эга Sycamore номли ускуна 200 сонияда бажарган вазифани бажариш учун замонавий энг кучли суперкомпьютерлар, масалан, IBM’нинг Summit суперкомпьютери 10 минг йил сарфлаган бўлар эди. IBM ва бошқа айрим компанияларда Google’нинг ушбу илмий-технологик ютуғи шубҳа остига олинган бўлса-да, Nature каби нуфузли илмий журналларда мақола кучли тақризлардан кейингина нашрга беришини инобатга олсак, бу натижани йилнинг энг муҳим технологик ютуқлари қаторидан эътироф этмасликка асос қолмайди. Умид қиламизки, бу амалий натижа келажак компьютерлари бўлмиш – квант компьютерларини яратиш йўлида муҳим қадам бўлиб хизмат қилади.
Яна бир энг муҳим илмий натижа эса 2019 йилда Эбола вирусига қарши дори топилгани бўлди. Эбола вируси Марказий Африкадаги қатор давлатлар аҳолисини даҳшатга солиб келаётган, ўлим хавфи энг юқори бўлган вируслардандир.
Мавзуга доир:
P.S.: Албатта, яна шунингдек Нептуннинг янги, ҳисоб бўйича еттинчи табиий йўлдоши кашф этилгани, атиги –23 ℃ ҳароратда ҳам ўта ўтказувчанлик хоссасига эришилгани сингари яна қатор эътиборга молик натижалар 2019 йилнинг илмий манзарасини шубҳасиз безаб берди. Шунга қарамай, юқорида қайд этилган бешта илмий-технологик ютуқ тугаётган йилнинг энг муҳимлари бўлди деган субъектив мулоҳазамизни қабул қилгайсиз.
Изоҳ (0)