Yerdagi eng xatarli to‘qqiz virus

Viruslar odamzotning eng ashaddiy dushmanlaridan biridir. Biz butun sivilizatsiya mobaynida infeksiyalarning turli xillari bilan kurashib kelmoqdamiz. Biz uchun hozir arzimas ko‘ringan ayrim viruslar bir zamonlar butun boshli shahar va qishloq aholisi boshiga vabo bo‘lgan.

Turli antivirus preparatlar, antibiotiklar va, eng asosiysi, vaksinatsiya tufayli odamzot virusli infeksiyalarning ko‘p turlari ustidan g‘alaba qozondi. Chechak, bezgak singari kasalliklar endi deyarli xavfi solmayapti. Biroq, yutuqlar viruslarga qarshi oxiri yo‘q kurashdagi qisman g‘alabamiz xolos. Hali juda katta xatar bilan odamzotga xavf solib turgan virus turlari anchagina. Ulardan eng xavfli to‘qqiztasi haqida “Daryo” kolumnisti Muzaffar Qosimov hikoya qiladi.

Marburg virusi

Bu virus 1967-yilda aniqlangan. O‘shanda Germaniyadagi kichik laboratoriya xodimlarini qandaydir notanish epidemiya qamrab olgan edi. Tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki, virus laboratoriyaga Ugandadan keltirilgan maymunlar orqali kirib kelgan ekan.

Marburg virusi ko‘p jihatdan Ebolaga o‘xshaydi. Unda odam tanasida juda kuchli zo‘riqish va isitma yuzaga keladi. Tana a’zolarining deyarli barchasidan qon keta boshlaydi. Ichki organlar birin-ketin ishdan chiqadi va organizm kuchli shok holatidan o‘limga yuz tutadi.

Marburg laboratoriyasida virus epidemiyasi ilk marta qayd etilganda unga chalinganlarning 25 foizi vafot etgandi. Lekin aynan shu virusning 1998–2000-yillarda Kongoda avj olgan epidemiyasida bemorlarning o‘lim darajasi 80 foizga yetgan. Shunga yaqin dahshatli ko‘rsatkich 2005-yilda Angolada ham qayd etilgan.

Ebola virusi

Ebola virusi hozirgi zamon kishisi uchun nisbatan taniqli viruslardan biridir. Uch-to‘rt  yil avval Markaziy Afrika davlatlarida bu virusning juda kuchli epidemiyasi kuzatilgan va OAV orqali jarayon keng yoritilgan edi. O‘shanda Liberiya, Gvineya, Nigeriya, Syerra-Leone, Senegal, Kongo va Malida jami 27 748 odam Ebola infeksiyasiga chalingandi. Ularning 41 foizi vafot etgandi.

Ebola virusi epidemiyasi ilk marotaba Zairdan oqib o‘tuvchi Ebola daryosi havzasida 1976-yilda qayd etilgan edi. O‘shanda Sudan va Kongo aholisi bu virusdan katta jabr ko‘rdi.

Ebolaning bir necha turdagi shtammlari ma’lum va ularning har birida epidemiyaning o‘lim ko‘rsatkichi turlicha bo‘ladi. Bu virus zararlangan organizmdan chiqadigan suyuqliklar – qon, so‘lak, ter va boshqa moddalar orqali yuqadi. Ebola virusining Reston nomli shtammi kasallik qo‘zg‘atsa ham, o‘limga olib bormaydi. Lekin Bundibugyo shtammi qo‘zg‘atgan infeksiya epidemiyasida o‘lim 50 foizga yetadi; “EbolaSudan” shtammi infeksion epidemiyasi esa 71 foizgacha bemorni hayotdan olib ketadi.

Quturish

Quturish ham deyarli davosiz infeksiya tufayli yuzaga keladi. 1920-yillarda yaratilgan vaksinalar quturish kasali hayvonlar orasida tarqalishini birmuncha kamaytirishga omil bo‘ldi. Biroq hozir ham Hindiston va Afrikada quturish birinchi navbatda hayvonlarga va ular orqali odamlarga katta xavf tug‘dirmoqda.

Quturish virusidan miya faoliyati izdan chiqadi va asab tizimi keskin salbiy o‘zgarishlarga uchraydi. Quturishga qarshi vaksina va antitanalar yaratilgan bo‘lsa-da, ular kasallikka qarshi kurashning eng erta bosqichlarida naf bermoqda xolos. Biroq quturishni erta aniqlash juda qiyin va kasallik namoyon bo‘lib bo‘lgandan keyin uni davolash imkonsiz bo‘lib qoladi. Quturishda o‘lim xavfi 100 foizdir.

OITS

Zamonaviy dunyoda eng xatarli virus albatta OITS virusidir. Undan juda ko‘p odam zararlanadi; zararlangan odamlarning deyarli hammasi vafot etadi.

1980-yillarda OITS virusi haqidagi dastlabki ilmiy ma’lumot paydo bo‘lgan edi. 1981-yilda ilk marta OITS tashxisi qo‘yilganidan beri kasallik tarixiga bu tashxis bitilgan 36 milliondan ortiq bemor vafot etdi.

Kuchli antivirus preparatlar OITSga chalingan bemorlarga kasallik oqibatlarini biroz yumshatishga yordam berayotgan bo‘lsa-da, bugungi kunda tibbiyotda OITSning davosi hamon topilgani yo‘q. Afrikaning Sahroi Kabirdan janubidagi qashshoq mamlakatlarida OITSga chalingan odamlar soni aholining 20 foizigacha bo‘lgan qismini tashkil etadi.

Chechak

1980-yilda Butunjahon sog‘liqni saqlash tashkiloti tomonidan chechak virusi ustidan butunlay g‘alaba qozonilgani e’lon qilindi.

Chechak haqiqatan ham eng kuchli viruslardan biri hisoblanadi. Unga chalingan bemorlarning taxminan 33 foizi kasallikdan vafot etgan. O‘lmay qolgan bemorlar esa bir umrga ko‘r bo‘lib qolgan va tanasida xunuk chandiqlar iz qoldirgan. Ayniqsa buyuk geografik kashfiyotlar paytida yangi ochilgan orol va qit’alardagi mahalliy aholi yevropaliklar orqali kirib kelgan chechak va shunga o‘xshash infeksiyali kasalliklardan juda qattiq jabr ko‘rgan. Chunki mahalliy aholi avvallari bunday kasalliklarni bilmagan, unga hech qachon chalinmagan va shu tufayli ularning tanasida bunday kasalliklarga qarshi immunitet bo‘lmagan.

XX asrning boshlarida ham chechak infeksiyasi tufayli butun dunyo bo‘yicha 300 milliondan ortiq odam qurbon bo‘lgani manbalarda qayd etiladi.

Xantavirus

1993-yilda AQShda yosh kelin-kuyov nafas qisishidan shikoyat qilib vrachga murojaat qilgan. Oradan atigi bir necha kun o‘tib ular birin-ketin vafot etgan. Xantavirusni shu voqeadan bir necha oy o‘tib ularning uyida yashagan oq sichqon tanasidan aniqlashgan. O‘shandan beri dunyo bo‘yicha bu virusdan kasallangan 600 ga yaqin bemor ro‘yxatga olindi. Afsuski, ularning 36 foizi vafot etdi.

Xantavirus odamdan odamga yuqmaydi. Uni sichqonlar tashiydi. Sichqon tekkan oziq-ovqat mahsulotlari va ayniqsa sichqon axlati xantavirus tashuvchisi hisoblanadi.

Qizig‘i, navaho qabilasi hindulari bu kasallikni avvaldan bilgan va uni aynan sichqon yuqtirishidan ham xabardor bo‘lgan ekan. G‘arb tibbiyoti bu virusni aynan navaho hindulari xalq tabobati yordamida identifikatsiya qilgan.

1953-yildagi koreys urushi vaqtida 3 mingga yaqin askarda kuzatilgan va ulardan 12 foizining o‘limiga olib kelgan kasallik ham aynan xantavirus tufayli kelib chiqqanini keyinchalik aniqlashgan.

Gripp

Gripp virusi har yili mavsumiy epidemiya beradi; unga chalinmagan, gripp nimaligini bilmaydigan odamni topish qiyin. Butunjahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotiga qaraganda, har yili dunyo bo‘yicha 500 000 bemor gripp tufayli vafot etadi.

Gripp virusining shtammlari juda ko‘p turda bo‘lib, har yili yangi-yangilari paydo bo‘lmoqda va boshqa shtammlarga qarshi foyda bergan vaksinalarga chidamli bo‘lib chiqmoqda. Gripp infeksiyasining eng ayanchli epidemiyasi 1918-yilda kuzatilgan edi. O‘shanda sayyoramizning 40 foiz aholisi gripp virusining “ispan shtammi” nomli turidan jabr ko‘rgan va umumiy hisobda 50 millionga yaqin bemor vafot etgan.

Denge bezgagi

Bu bezgak virusi dastlab 1950-yillarda Filippin va Tailandda tarqalgan. Uning tashuvchisi tropik chivinlar bo‘lib, global iqlim isishi bunday chivinlarga qulay bo‘lgan yangi hududlar paydo bo‘lishiga va virus yangi epidemiya bilan tarqalishiga sabab bo‘lishi mumkin.

Bugungi kunda sayyoramizning 40 foiz aholisi shunday chivinlar bilan yonma-yon yashaydi. Butunjahon sog‘liqni saqlash tashkiloti hisobotlarida denge bezgagi hozirda ham har yili 100 millionga yaqin odamni zararlayotgani keltiriladi. Ularning taxminan 2,5 qismi kasallik tufayli vafot etadi. Yana 20 foizga yaqin bemor esa ushbu bezgak chaqirgan ikkilamchi asoratlardan vafot etar ekan. Hozirgacha denge bezgagi virusiga qarshi vaksina ishlab chiqilmagan. Lekin Butunjahon sog‘liqni saqlash tashkiloti axborotnomasida yaqinda Fransiyaning Sanofi kompaniyasi ishlab chiqqan vaksinaning klinik sinov-tajriba ishlari yaxshi natija berayotgani qayd etilmoqda.

Rotavirus

Bu virus asosan go‘dak yoshdagi bolalarga hujum qiladi. Rotavirusning to‘qqiz xil turi mavjud va ular ichidan “A” rotavirus eng keng tarqalgan. Unga chalingan bemorda kuchli ich ketishi kuzatiladi.

Rivojlangan mamlakatlarda bolalar bu virusdan deyarli vafot etmaydi. Lekin kambag‘al davlatlarda rotavirus tufayli vafot etayotgan go‘daklar soni hamon yuqori darajada va o‘lim holatlari 2,4 foizgacha miqdorni tashkil qiladi. Mazkur virusga qarshi ikki xil vaksina mavjud va u infeksiyalardan juda yaxshi himoya qiladi. Infeksion zararlanish asosan hojatxona antisanitariyasi tufayli yuzaga keladi. Shu sababli ham bolalar rotavirusli infeksiyaga chalinmasligi uchun gigiyena qoidalariga amal qilish o‘ta muhimdir.