2 декабрь халқаро миқёсда қулликка қарши кураш куни сифатида нишонланади. Бу сана қандай воқеа билан боғлиқ, умуман, қуллик ўтмишда қандай бўлган, бугун қандай кўринишларда мавжуд – бу ҳақда «Дарё» колумнисти Ғайрат Йўлдош ҳикоя қилади.
Қуллик инсоният пайдо бўлганидан бери бор. Қадимги дунё тарихи манбаларида қуллар ҳақида жуда кўп ёзилган. Яқин-яқингача жангу-жадал ва урушларда асир тушган инсонлар қулга айлантирилган.
Ўрта асрларга келиб Европада уруш асирларини қулга айлантириш бирмунча барҳам топди. Аммо, бошқа тарафдан, энди европаликлар Америка қитъасини кашф этиб, у ерга Африкадан озод инсонларни олиб келиб, қул қилиб сота бошлади. Ўзини энг маданиятли инсон деб биладиган европалик зиёлилар ҳам гап айланиб қулга, қулдорликка тақалганда буни одатий ҳол деб қабул қилар эди. Бундай ҳолат XIX асрнинг иккинчи ярмигача давом этди.
Қулдорлик жаҳон миқёсида камайишида АҚШнинг 16-президенти Авраам Линкольннинг хизматлари беқиёсдир.
1861 йилда президент этиб сайланган Линкольн 1862 йилда АҚШда қулликни тугатиш ҳақидаги қарорга имзо чекди. 1893 йилда эса қулларни озод қилиш ҳақида прокламация эълон қилди. Жануб ва шимол ўртасида фуқаролар уруши келиб чиқди. Жануб штатлари қулдорликни тугатишга қарши эди.
1865 йили фуқаролар уриши тугаб, жануб штатлари мағлубиятга учраганига қадар Линкольн имзо чеккан қарорни амалга ошириш имкони бўлмади.
1865 йилда АҚШ конституциясига 13 та ўзгартириш киритиш ҳақида декларация қабул қилинди. Қулликни бекор қилиш АҚШ конституциясида белгилаб қўйилди. 1865 йилда уни дастлаб тўртта штат ратификация қилди. Бирин-кетин бошқа штатлар ҳам қабул қилди.
Қонунни охирги бўлиб 2013 йилда Миссисипи штати ратификация қилди.
Линкольннинг қулликни бекор қилиш ҳақидаги қарори ва қулларни озод қилиш ҳақидаги прокламацияни имзолашининг аҳамияти шундаки, АҚШга Африкадан қул олиб бориш тўхтади. Тўғри, қонун чиққанидан сўнг ҳам кимлардир бу иш билан яширинча шуғулланиб турди. Аммо, орадан бироз ўтиб, барибир бу иш барҳам топди.
Иккинчи жаҳон урушидан сўнг янги ташкил этилган Бирлашган Миллатлар Ташкилоти дунёда қуллик ва одам савдосини тугатиш учун бир қатор декларация ва конвенциялар қабул қилди. Жумладан, 1948 йил 10 декабрда қабул қилинган Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясида, шунингдек, бошқа бир қатор халқаро ҳуқуқий ҳужжатларда «барча инсонлар қадр-қиммати ва ҳуқуқларида эркин ва тенг бўлиб туғилади», деб белгилаб қўйилган.
Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси қабул қилингандан сўнг 1949 йил 2 декабрь куни БМТ Бош Ассамблеяси H 317 рақамли «Одам савдосига ва учинчи шахслар томонидан танфурушликдан фойдаланишга қарши кураш тўғрисида»ги конвенцияни қабул қилди. Ўшандан бери 2 декабрь халқаро миқёсда одам савдосига қарши кураш куни сифатида нишонланади.
БМТ қабул қилган конвенция 28 моддадан иборат бўлиб, у ерда инсонларни қуллика ва фоҳишаликка мажбурлаш жиноят экани ва инсонларни қулликка ва фоҳишаликка мажбурлайдиган инсонлар адолатли жамиятларда жазосиз қолдирилмаслиги лозимлиги аниқ ёзиб қўйилган ва давлатлардан конвенцияни ратифакация этиб, унга қўшилиш сўралган.
Ўзбекистон конвенцияни 2003 йил 12 декабрь куни ратификация қилган ва унга қўшилган.
Конвенция қабул қилинганига бугун роса 70 йил тўлди.
БМТ ва Халқаро меҳнат ташкилоти одам савдосига қарши қатор конвенциялар қабул қилди. Ўзбекистон уларнинг аксариятини ратификация қилган.
Одам савдосига қарши кураш масаласида миллий қонунчилигимизда ҳам бир нечта ҳуқуқий ҳужжат бор:
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси: 135-модда: «Одамлардан фойдаланиш учун уларни ёллаш», 137-модда: «Одам ўғирлаш», 138-модда: «Зўрлик ишлатиб ғайриқонуний равишда озодликдан маҳрум қилиш»;
«Одам савдосига қарши курашиш тўғрисида»ги қонун (2008 йил 17 апрелда қабул қилинган);
Ўзбекистон Президенти 2008 йил 8 июлда қабул қилган «Одам савдосига қарши курашиш самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-911-сонли қарор;
Вазирлар Маҳкамаси 2008 йил 5 ноябрда қабул қилган «Одам савдоси жабирдийдаларга ёрдам бериш ва уларни ҳимоя қилиш бўйича Республика реабилитация марказини ташкил этиш тўғрисида»ги қарор.
Шунингдек, мустақиллик йилларида хорижий давлатлар билан уюшган жиноятчиликнинг (шу жумладан, одам савдосининг) хавфли кўринишларига қарши кураш ҳақида умумий 29 та шартнома ва келишув имзоланган.
Ўзбекистон одам савдосига қарши курашиш юзасидан давлатлараро ҳамкорликни кучайтириш мақсадида 2005 йили МДҲ доирасида «Одам савдосига қарши курашиш соҳасида ҳамкорликни кучайтириш тўғрисида»ги келишувга қўшилган. Ниҳоят, 2006 йилда саккиз аъзо мамлакат доирасида «Одам савдосига қарши курашнинг 2007–2010 йилларга мўлжалланган дастури» қабул қилинган эди.
Умуман, бугун дунёда турли халқаро конвенциялар ва барча мамлакатларнинг миллий қонунчилигида одам савдоси ва қулликка қарши қонунлар қабул қилинган. Шундай бўлса-да, бугун ҳам халқаро даражада одам савдоси ва инсонларни қул қилиш давом этмоқда. Бир пайтлар одам савдоси ва қуллик ошкора тарзда олиб борилган бўлса, ҳозир бу иш яширинча жиноий гуруҳлар томонидан амалга ошириляпти. Аксарият ҳолларда одам савдоси қурбонлари ва фоҳишаликка мажбурланаётган аёллар меҳнат муҳожирлари бўлмоқда.
Энг ёмони, одам савдоси ва аёлларни фоҳишаликка мажбурлаш жиноятлари дунёнинг нотинч ҳудудлари билан биргаликда ривожланган давлатларда ҳам рўй бермоқда. Ўз юртидан бегона юртларга иш излаб борган инсонлар ўзга муҳитда тил билмаслиги, борган давлатидаги қонун-қоидаларни билмаслиги оқибатида одам савдоси қурбонига айланиб, оғир вазиятларга тушиб қолмоқда. Эркаклар оғир ишларга, аёллар эса фоҳишалик қилишга мажбурланмоқда.
Одам савдоси жиноятидан жабрланаётганларнинг 80 фоизи аёл ва болалардир. Ҳар йили дунё бўйлаб миллионлаб аёллар ва болалар алдов йўли билан хорижий мамлакатларга олиб кетилиб, сотиб юборилмоқда.
Бундай инсонлар айрим ҳолларда ички аъзолар олди-сотдиси билан шуғулланувчи халқаро жиноий тўдалар қўлига тушиб қурбон бўлмоқда.
БМТ маълумотига кўра, дунёда ҳар йили тахминан 5 миллион киши одам савдоси қурбонига айланмоқда.
Бугунги кунда одам савдоси туфайли айланётган маблағ миқдори гиёҳванд моддалар ва қурол-яроғ савдосидан сўнг учинчи ўринда туради.
Одам савдоси қурбонлари ва ундан жабр кўраётганлар бугун 50 миллион киши атрофида деб тахмин қилинади.
Африка ва Осиё қитъаларидаги Судан, Мавритания, Сомали, Ангола, Ливия, Покистон, Ҳиндистон, Непал, Мьянма, Сурия, Ироқ каби мамлакатларда, улар БМТнинг Одам савдосига қарши конвенциясига қўшилган бўлса-да, қул савдоси ошкора давом этмоқда.
Халқаро меҳнат ташкилотининг ҳисоботига кўра бугун одам савдоси ортидан олинаётган даромад йилига 150 миллиард долларни ташкил этмоқда.
Бу маблағнинг 100 миллиард долларга яқини аёлларни фоҳишаликка мажбурлаш ортидан ишлаб топилади. Қолган маблағ эса одамларни саноат, қурилиш ва қишлоқ хўжалигида қул қилиб ишлатиш ортидан даромад қилинади.
Одам савдосидан орттириладиган даромадни ҳудудлар бўйича тақсимланса, биринчи ўринда Осиё-Тинч океани минтақаси турибди. Бу минтақада одам савдосидан йилига 50 миллиард доллардан ошиқ даромад олинмоқда. Нинтақада битта одам йилига 5 минг доллар фойда келтиради.
Европа мамлакатлари ва АҚШда одам савдоси ортидан битта одам Осиё-Тинч океани минтақасидан кўра бир неча баравар кўпроқ фойда келтиради. Одам савдоси бу минтақада йилига қарийб 50 миллиард даромад келтиради.
Евросиё минтақасида ўзбекистонлик меҳнат муҳожирлари кўпроқ борадиган Россияда ҳам одам савдоси анча ривожланган. БМТ ва бошқа кўплаб халқаро ташкилотлар хулосасига кўра, Россияда ҳар йили миллионлаб меҳнат муҳожирлари одам савдоси жабрдийдаларига айланади.
Global Slavery Index ҳисоботига кўра, Россия одам савдоси бўйича дунёда 7-ўринда туради.
Ўзбекистонга келсак, афсуски, нафақат хорижликлар, балки ўз юртдошларимиз томонидан ҳам ҳамюртларимизни алдаб хорижга сотиб юбориш ҳолатлари жудаям кўп. Бу ҳолатга қарши тегишли органлар самарали ишлар олиб боряпти. Аммо фуқароларимизнинг ҳуқуқий саводхонлиги паст экани, хориж мамлакатларида қуллик асоратига тушиб чорасиз қолишлари одам савдоси билан боғлиқ жиноятларнинг олдини олишга ва ҳаммасига чора кўришга тўсиқ бўляпти. Умуман олганда, ҳали бу соҳада қилинадиган ишлар кўп.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
Изоҳ (0)