4 ноябрь – Тутанхамон мақбараси очилган кун. У ҳақда нималарни биламиз?

Қадимги Мисрда ҳукм сурган фиръавнлар сулолалари ҳақида барчамиз эшитганмиз, ўқиганмиз. Кимдир кўпроқ маълумотга эга, кимдир камроқ. Кимлардир ҳеч нарса билмаслиги ҳам мумкин.

Энг машҳур фиръавнлардан бири Тутанхамондир. 1922 йилнинг шу куни – 4 ноябрида унинг мақбараси очилган. Шундан сўнг у фильмлар қаҳрамонига айланди, унинг мақбараси ҳақида афсона ва ривоятлар тўқилди.

Тутанхамон аслида ким, қачон ҳукмронлик қилган, нимаси билан машҳур? Қуйида у ҳақдаги асосий саволларга жавоб берамиз.

Тутанхамон ким?

Тутанхамон Қадимги Мисрда, Янги подшолик даврида ҳукм сурган XVIII сулоланинг 11-фиръавни ҳисобланади. Тутанхамон милоддан аввалги 1345–1327 йилларда яшаган. Охирги генетик изланишлар шуни кўрсатмоқдаки, Тутанхамон XVIII сулоланинг ўнинчи фиръавни Ахенатон ва унинг синглисининг ўғлидир (Қадимги Миср подшолик оилаларида бундай никоҳлар одатий бўлган). Аммо онасининг исми ҳалигача маълум эмас. Археолог Виктор Лоре томонидан топилган мўмиёланган аёл жасади Тутанхамоннинг онаси ҳисобланади. Археолог уни Younger lady, яъни «Ёш хоним» дея номлаган. Антик Миср тарихчиси Манефон аёлнинг исмини Чебрес деб берган.

Тутанхамон қанча ҳукмронлик қилган? У нимаси билан машҳур?

Отаси вафот этган пайтда Тутанхамон анча ёш бўлган. Шу сабабдан тахтга опаси Меритатон ўтиради. Аммо қисқа ҳукмронликдан сўнг номаълум сабабларга кўра ғойиб бўлади. Тахтга эса тўққиз ёшли Тутанхамон ўтиради. Легитимликни сақлаш мақсадида фиръавн Ахенатон малика Нефертитининг учинчи қизи Анхенесенамонга уйланади. Жуда ёш бўлгани сабабли ҳақиқий ҳукмдорлик Ай ва генерал Хоремхебларнинг қўлида тўпланган. 1327 йилда Тутанхамон вафот этади. Тахтни эса Ай эгаллайди.

Тутанхамон Миср тарихида унча катта из қолдирмаган. Чунки у қисқа ҳукмронлик қилган ва ёш бўлган. Унинг машҳурлиги ХХ асрга бориб тақалади. Айнан ўша пайтда – 1922 йил 4 ноябрь куни британиялик археолог Ховард Картер Мисрдаги Қироллар водийсида олиб борилаётган археологик изланишлар пайтида фиръавн Тутанхамон мақбарасини ва у ерда кўмилган хазинани топади. Шу сабабли Тутанхамон машҳурликка эришди.

Тутанхамон мақбараси қандай топилган?

1908 йил инглиз аристократи лорд Карнарвон Қироллар водийсида археологик изланишлар олиб бориш ҳуқуқини қўлга киритади. Изланишларга раҳбарлик қилишни Миср қадимшунослик хизматига яқин бўлган Ховард Картердан илтимос қилади. Картер ишга киришганидан сўнг бир нечта фиръавнлар қабрларини топади.

Биринчи жаҳон уруши бошланган пайтда ишлар тўхтатиб қўйилади. 1917 йилдан эса қайтадан давом эттирилади.

1922 йил 1 ноябрь куни Картер Рамзес VI қабри ёнини қазишни бошлайди. Тўрт кундан сўнг ишчилар тош билан тўлдирилган ва зинапояга олиб кирувчи хандақни топади. Зина пастга қараб қазилган ва у ёпиқ эшикка олиб боради. Эшик эса қироллар некрополи муҳрлари билан безатилган гипс билан қопланган эди.

Қазишма ишлари натижасида нафақат Мисрдаги, балки бутун дунёдаги ўзига хос топилма аниқланади. Бу 3 минг йиллик тарихга эга Тутанхамон мақбараси эди.

Тутанхамон мақбараси нималардан ташкил топган?

Мақбара режаси XVIII сулола ҳукмдорлари қабрлари билан бир хилда тузилган. Киришда қисқа коридорга олиб борувчи зиналар қурилган. Коридордан кейин биринчи хонага кирилади. Бу хона биздаги зиёратхонага тўғри келади. Ушбу хонада жуда кўплаб уй-рўзғор буюмлари топилган. Улар Тутанхамонга нариги дунёда керак бўлиши важидан бирга дафн қилинган. Хона ёнида кичкина қўшимча хона бор. Зиёратхона бошида эса гўрхона жойлашган. Гўрхонани иккита руҳ ҳайкали – Ка қўриқлаб турибди. Гўрхонада Тутанхамоннинг катта сағанаси (саркофаг) ва тобути жойлашган. Хона деворлари эса Тутанхамоннинг нариги дунёдаги ҳаёти тасвирлари билан безатилган.

Гўрхона ёнида хазина хонаси жойлашган. Айнан шу хонадан олтиндан ишланган остадон топилган. Бу хазинадаги энг ноёб топилма ҳисобланади. Олтин сандиқда марҳум фиръавннинг ички аъзолари сақланган каноплар бор. Сандиқчани тўртта маъбуд: Неис, Селкис, Исис ва Нефтьис тўрт томондан қўриқлаб турибди. Ушбу хонада, шунингдек, 35 та қайиқ макети ва бўри бошли маъбуд Анубис ҳайкали ҳам топилган. Бу буюмлар Қоҳира музейига топширилган.

Тутанхамон хазинасининг аҳамияти нимадан иборат?

Тутанхамон коллекцияси бир нечта сабаблар туфайли муҳим аҳамият касб этади. Хазина Миср энг гуллаб-яшнаган XVIII сулола даврига оид. Ҳарбий юришлар, савдо-сотиқ натижасида Миср Яқин Шарқ билан алоқаларини мустаҳкамлаб, минтақадаги ролини ошириб олган.

Тутанхамон коллекцияси шу пайтгача топилган қироллик хазиналари ичида энг тўлиқ сақлангани ҳисобланади. Бу коллекция 3580 буюмдан иборат. Шулардан энг машҳурлари олтиндан ишланган ниқоб ва учта мўмиё кўринишидаги тобутдир. Улардан бири соф олтиндан ишланган бўлса, иккитаси олтин суви юритилган ёғочдан ясалган.

Ушбу коллекция қироллар қабрлари қандай шаклда бўлганини кўрсатиш мақсадида Мисрда қолдирилган. Ушбу топилма кундалик уй рўзғор буюмларидан ташкил топган. Ўйинчоқлар, ўйинлар, ўриндиқлар, кроватлар, курсилар, шароб идишлари, қиличлар, камонлар, бумеранглар шулар жумласидандир. Шунингдек, Тутанхамонни нариги дунёда ҳимоя қилиш мақсадида қўриқчилар ва маъбудлар ҳайкалчалари ҳам бирга кўмилган.

Ушбу хазина бизга фиръавн қандай яшагани, унинг қизиқишлари, ҳаёти ҳақида тасаввур беради.

Фиръавн қарғиши ҳақиқатми?

Фиръавн қарғиши ёки Тутанхамон қарғиши деб ном олган афсона ХХ асрда пайдо бўлди. Унинг муаллифи ким экани номаълум бўлса-да, ХХ аср бошидаги матбуот буни афсонага айлантириб юборди. Бундай фикр пайдо бўлишига сабаб эса ҳукмдор қабрини қазишга қатнашган экспедиция қатнашчилари экспедициядан кейин бирин-кетин ғайритабиий шаклда вафот этишидир (шу жумладан буюртмачи лорд Карнарвон ҳам).

Ҳаммаси экспедиция раҳбари Ховард Картернинг қуши маҳаллий аҳоли «Фиръавн кобраси» деб атайдиган илон томонидан ютиб юборилганидан бошланди. Картер томонидан ёлланган маҳаллий ишчилар бу воқеада бир хосиятсизлик бор деб ҳисоблай бошлади. Йиллар давомида Тутанхамон мақбараси билан боғлиқ ишларда қатнашганлар вафот эта бошлади. Воқеалар хронологияси билан танишсак, бу ҳақда тасаввуримиз янада кенгаяди.

1922 йил 4 ноябрь: мақбаранинг топилиши;

1922 йил 26 ноябрь: Ховард Картер қабр ичига киришга муваффақ бўлди;

Шу йил 18 декабрь: ишларнинг бошланиши;

1923 йил 17 февраль: 17 киши гувоҳлигида қабр очилди;

1923 йил 5 апрель: экспедиция буюртмачиси лорд Карнарвон пашша чақиши оқибатида вафот этди;

Шу йилнинг май ойи: Картернинг яқин дўсти, канадалик археолог, профессор Ла Флеур вафот этди;

1923 йил 16 май: молиячи Георг Жай Гоулд қабрга ташриф чоғида юқтирилган пневмониядан вафот этди;

Лорд Карнарвон ўлимидан олти ой ўтиб укаси ҳам вафот этди;

1924 йил: Картернинг ҳамкасби, гўрхонага биринчилардан бўлиб кирган профессор Хю Эвлин Вайт кучли депрессия туфайли вафот этди;

Шу йили Тутанхамон мўмиёсини радиография қилишга жалб этилган радиолог Арчибалд Дуглас Реед вафот этди;

1926 йил : лорд Карнарвонни даволаган ҳамшира вафот этди;

Шу йили Тутанхамон мақбарасига ташрифдан сўнг мисршунос Георге Аарон Бенедит вафот этди;

1939 йилд: Ховард Картер 64 ёшида вафот этди;

1967 йил: Париждаги Petit Palais’да Тутанхамонга бағишланган кўргазмани ўтказиш бўйича шартномага қўл қўйганидан сўнг Қоҳира музейи ходими Муҳаммад Меҳри вафот этди;

Худди шундай ҳолатда унинг ўринбосари Жамол Маҳрез Лондонда ўтиши керак бўлган кўргазма шартномасини имзолаганидан сўнг вафот этди.

Бу воқеалар атрофида Агата Кристи сингари адиблар асарлар ёзган, киноижодкорлар фильмлар суратга олган. Ривоят ҳақиқат ёки уйдирма эканини, афсуски, била олмаймиз. Аммо бир нарса аниқ: Тутанхамон мақбарасидан топилган буюмлар ҳали кўп йиллар бизни ҳайратда қолдиришда ва инсонларга ибрат бўлишда давом этаверади.

Жаҳонгир Остонов