Сиёсатшунос Ойбек Сирожев «Дарё»га тақдим этган мақоласида Марказий Осиёдаги етакчи давлатлар манфаатлари ҳақида фикр юритади. Мисол тариқасида у АҚШни кўриб чиқади.
Марказий Осиё имкониятлари
Марказий Осиё улкан имкониятларга эга минтақа ҳисобланади. Бу ерда 72 миллионга яқин аҳоли яшайди. Меҳнатга яроқли аҳоли 24 миллион кишини ташкил этиб, асосий қисми ёшлардан иборат.
Марказий Осиё дунёдаги энергия захираларига бой минтақалардан бири бўлиб, бундан рационал фойдаланиш ривожланган давлатлар даражасига чиқиш имконини беради. Кўмир қазиб чиқариш бўйича минтақа 10-ўринни, электр энергияси ишлаб чиқариш бўйича 19-ўринни, 30 дан ортиқ турли металларни ишлаб чиқариш бўйича 1–20-ўринларни эгаллайди. Ер ресурслари бўйича ҳам у етакчи мавқега эга бўлиб, экин ерлари бўйича 10-ўринда. Минтақа сабзавот етиштириш бўйича 16-ўринда, пахта етиштириш бўйича 5-ўринда, қорамол сони бўйича 20-ўринда туради.
Экспертларнинг фикрича, минтақа давлатлари товар айрибошлашда ўз имкониятларини максимал ишга солиши йилига 2–3 миллиард доллар фойда келтириб, 500–1200 минг қўшимча иш ўрни яратади. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, минтақа истиқболи учун етарли имкониятлар мавжуд.
Минтақа географик жойлашуви, ижтимоий-иқтисодий салоҳияти ва моддий ресурслари билан ташқи кучларни доимо ўзига жалб қилиб келади. Шу сабабли дунёнинг етакчи кучлари доимо бу ўлкага таъсир кўрсатишга интилиб келади. Бугунги кунда ҳам бу тенденция долзарблигини йўқотгани йўқ. Жумладан, минтақавий ҳамкорлик жараёнларига нисбатан ҳам уларнинг сезиларли таъсири ва ўзига хос сиёсати шаклланган. Яъни, улар ҳам ўз манфаатидан келиб чиқиб, турли ҳамкорлик моделларини илгари суради.
Америка Қўшма Штатлари
АҚШ минтақадаги ҳамкорлик жараёнларини қуйидаги манфаатларини қондиришни кўзлаб қўллаб-қувватлашга интилади:
- Афғонистон муаммосини ҳал қилишда минтақа имкониятидан фойдаланиш;
- Хитой ва Россия таъсирини чеклаш;
- Эрон таъсирини камайтириш;
- Минтақа энергия ресурсларидан ўз манфаати йўлида самарали фойдаланиш.
АҚШ хавфсизлиги учун афғон муаммоси асосий муаммо даражасига кўтарилиб, дунё ҳамжамияти эътиборини шу ҳудудга қаратди. Шундан сўнг минтақа давлатлари ва АҚШ ўртасидаги ҳамкорлик жадал суръатлар билан ривожланди. Ҳарбий соҳада ҳам ҳамкорлик кучайиб, минтақада АҚШ ҳарбий базалари ташкил этилди. Бу ердаги республикалар билан стратегик шериклик шартномалари имзоланди (2002 йилда Ўзбекистон билан стратегик ҳамкорлик тўғрисида декларация имзоланди). Афғонистонда уруш ҳаракатлари чўзилгач АҚШда республикада тинчлик ўрнатишнинг муқобил йўллари, жумладан, сиёсий, иқтисодий йўллардан ҳам фойдаланиш масалалари ўртага ташлана бошланди. Айнан ана шундай мақсадни кўзлаган бир қанча концепциялар ишлаб чиқилди.
Шундай энг асосийлари: Катта Марказий Осиё ва Янги Ипак Йўли.
Катта Марказий Осиё ғояси 2005 йилда америкалик олим Фред Старрнинг Foreign Affairs журналида чоп этилган «Марказий Осиё учун ҳамкорлик» (A Partnership for Central Asia) мақоласида кўтарилди. Унда Марказий Осиёга Афғонистонни ҳам киритиб, минтақада интеграцион жараёнларни Кобул билан бирга ривожлантириш ғояси илгари сурилди. Савдо ҳамкорликнинг бош омили бўлиши, уни ривожлантириш орқали Афғонистондаги ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ҳал этиш, интеграцион жараёнларни ривожлантириш назарда тутилади.
Бир томондан, савдо-сотиқни ривожлантириш масаласи диққатга молик. Минтақа ҳам бундан манфаат кўради. Муаммо шундаки, бу ғояни ҳаётга татбиқ этиш учун етарли сармоя ва коммуникация тизимини молиялаштириш масаласи очиқ қолди. Аниқроғи, мавжуд имкониятдан келиб чиқиб, савдони ривожлантиришга устиворлик берилди. АҚШ эса минтақа имкониятидан фойдаланиб афғон муаммосини бартараф этишга интилди. Табиийки, минтақа давлатлари бундай ёндашувдан етарли даражада манфаатдор эмас. Бундан ташқари, афғон бозорида асосан энергия ресурслари, дори-дармон ва озиқ-овқат маҳсулотларига эҳтиёж юқори.
Афғонистон бозори асосан Эрон, Покистон, Хитой, Ҳиндистон моллари билан тўлдирилади. Сабаби – масофа ва тилдаги яқинлик, шу билан бирга, афғон истеъмолчиси арзон молга эҳтиёжманд, юқоридаги давлатлар чегара ҳудудларида шунга ихтисослашиш бор. Бироқ минтақада ҳали айнан афғон бозори учун маҳсулот ишлаб чиқаришга ихтисослашиш мавжуд эмас. Бунинг учун, биринчи навбатда, молиявий қўллаб-қувватлаш талаб этилади. Қолаверса, АҚШ Эронни Афғонистон бозоридан сиқиб чиқаришдан манфаатдор экан, бунинг учун Марказий Осиёда Эрон молига муқобил маҳсулот етказадиган ишлаб чиқаришни қўллаб-қувватлаши мақсадга мувофиқ. Масалан, Термизни Афғонистон бозори учун маҳсулот ишлаб чиқарувчи эркин иқтисодий маконга айлантириш мумкин. Бунинг учун Термизга АҚШ маъмурияти қўллаб-қувватлаши асосида инвестиция киритиб, ишлаб чиқаришни ривожлантириш лозим. Ўзбекистон дипломатияси ҳам бу масалага урғу бериши мақсадга мувофиқ.
Янги Ипак Йўли концепциясини ҳам америкалик назариётчилар илгари сурган. У қайсидир маънода юқоридаги концепциянинг мантиқий давомидир. Унинг муҳим жиҳати – Марказий ва Жанубий Осиё ўртасидаги иқтисодий алоқаларни ривожлантириш орқали Афғонистоннинг ривожланишини таъминлаш ва барқарорлик ўрнатиш.
Концепцияни амалга ошириш стратегияси икки босқичга бўлинади. Биринчи босқичда Марказий Осиёни Афғонистон орқали Ҳиндистон ва Покистон билан боғлайдиган инфраструктура шакллантирилади. Иккинчи босқич – Марказий ва Жанубий (Ҳиндистон, Покистон) ўртасида божхона ва чегара тизимини такомиллаштириш орқали савдони ривожлантириш, пировардида умумий бозорни шакллантириш.
Концепцияга Америка сиёсий доираларида катта ишонч билдирилиб, уни амалиётга тадбиқ қилишда ҳукумат миқёсида катта эътибор қаратилди. Давлат котиби Ҳиллари Клинтон 2011 йил октябрда Конгрессда сўзлаган нутқида Янги Ипак Йўлига тўхталиб, бу нафақат иқтисодий режа, балки минтақани бирлаштиришга ва ривожлантиришга қаратилган жиддий ҳаракат эканини тилга олган эди.
Шу билан бирга, у Жанубий ва Марказий Осиё бўйича ёрдамчиси Роберт Блейк билан 2011–2012 йиллар мобайнида минтақадаги давлат раҳбарлари билан бир нечта учрашувлар ташкил этиб, ташаббусни муҳокама қилди. Лекин умумий баёнотлардан ташқари бошқа ҳеч қандай маълумот ошкор этилмай, бу борадаги амалий ишларга тўхталишмади.
Афғонистон минтақа давлатлари билан ҳамкорликни мустаҳкамлашда савдо ва умумий бозорни шакллантиришга урғу бераётган экан, бунинг учун мамлакатда аввало темир йўл тизимини ривожлантиришга эътибор қаратиш муҳим. Ўзбекистон ташаббуси билан бошланган Афғонистонда темир йўлни қуришни АҚШ инвесторларини жалб этиш орқали қўллаб-қувватлаши лозим. Бугунги кунда транспорт коммуникация тизими ва логистика ривожланиш кўрсаткичлари бўйича 150 давлат ичида Афғонистон 146-ўринда.
Иккинчидан, минтақа АҚШдан кутаётган натижа Афғонистонда тинчлик ўрнатиш, экстремизм ва терроризмни бутунлай тугатиш эди. Чунки бу омиллар минтақа Афғонистон билан яқинлашишига тўсиқ бўлиб келган. Минтақа давлатлари ўзаро яқинлашиши бу таҳдидлар уларга кўчиб ўтишига олиб келарди. Шу нуқтаи назардан минтақа давлатлари Афғонистон билан муносабатга ўта эҳтиёткорлик билан ёндашади.
Учинчидан, ИSAФ (Хавфсизликка кўмаклашувчи халқаро кучлар) ҳарбий контингенти Афғонистондан олиб чиқилгандан кейин Афғонистон қандай ҳолатга тушиши ҳам катта сўроқ остида турибди. Кейинги вақтда минтақа давлатлари ҳақли равишда ўз хавфсизлигини таъминлаш мақсадида Афғонистон билан чегараларни мустаҳкамлашга интилмоқда. Бундай вазиятдан Россия фойдаланишга интилиб, хавфсизлик борасида ёрдам таклиф қилмоқда.
Бундан ташқари, минтақа давлатлари Афғонистонда ишлаб чиқариш, хусусан, саноатни ривожлантириш орқали энергия ресурсларини Покистон ва Ҳиндистонга етказишдан манфаатдор. Чунки бу, аввало, ишсизлик камайиши ва наркобизнес қисқаришига имкон берарди. АҚШ шу лойиҳани амалиётга татбиқ этишда ташаббус кўрсатиши кўпроқ аҳамиятли эди.
Минтақа давлатлари Афғонистон муаммосини ҳал қилишда АҚШни қўллаб-қувватлашини билдириб, бу борада ҳамкорлик қилди. Бу орқали Ғарб инвестициялари ёки молиявий кўмаги кучайишига умид қилинган эди. Афсуски, бу амалга ошмади. Биргина мисол. АҚШнинг Тайванга ёрдами киши бошига 333 долларни ташкил этган бўлса, бу кўрсаткич Афғонистон учун 147 долларни, минтақа учун эса 0,5 долларни ташкил этди.
АҚШ Афғонистон муаммосини ҳарбий йўл билан ҳал этиб бўлмаслигини, бунинг учун иқтисодий-ижтимоий муаммолар бартараф этилиши лозимлигини англаб етди. Аммо бу муаммоларни фақат минтақа салоҳияти, имконияти орқали ечишга интилиши мақсадга мувофиқ эмас. Бу борада АҚШ ўз имкониятларидан фойдаланиб, халқаро бизнес доираларини жалб қилиши муҳим. Улар Афғонистон бозорига ихтисослашган ишлаб чиқаришни шакллантириш учун минтақага инвестиция киритиши мумкин. Биринчидан, улар киритган сармоя қайтарилиши минтақа давлатлари томонидан кафолатланади. Иккинчидан, АҚШ манфаатларига хизмат қиладиган Афғонистон бозорини Хитой ёки Эрон эгаллашининг олди олинади.
Янги Буюк Ипак Йўли ёки Катта Марказий Осиё концепцияларининг амалда самара бериши учун АҚШ минтақага Маршал режасига ўхшаган молиявий асосга эга лойиҳани ишлаб чиқиши мақсадга мувофиқ бўларди. Бундай лойиҳа АҚШ ва минтақа манфаатларини уйғунлашувига хизмат қилади.
Минтақада Хитой ва Россиянинг мавқеи ошишидан АҚШ, табиийки, манфаатдор эмас. Шундан келиб чиқиб, Хитой ёки Россия етакчилигидаги ҳар қандай интеграцион лойиҳани АҚШ қўллаб-қувватламайди.
АҚШ минтақада Хитой таъсири кучайишининг олдини олишга интилса, Россияга минтақанинг боғлиқлигини қисқартиришга интилади. Шу нуқтаи назардан минтақада Хитой ташаббуси билан шакллантирилган ШҲТ АҚШ маъмурлари томонидан қўллаб-қувватланмади. Ёки минтақани Россияга боғлайдиган коммуникация тизимига муқобил коммуникация тизимлари АҚШ томонидан қўллаб-қувватланишини қайд этиш мумкин.
Бу борада АҚШ томонидан S5+1 формати илгари сурилди. Бундай тадбирлар анъанавий тарзда ҳозиргача ўтказиб келинмоқда. Аммо ҳар қандай минтақавий интеграцион жараёнларга ташқи кучларнинг аралашуви кутилган натижа бермайди. Чунки интеграцион жараёндан асосий мақсад ташқи кучларга қарши бирлашиш ҳисболанади. Бундан ташқари, ташқи куч таъсиридаги интеграцион жараёнга нисбатан Хитой ва Россия ҳам адекват жавоб қайтарадики, бундан минтақа манфаатдор эмас.
АҚШ ўзининг халқаро майдондаги таъсиридан фойдаланиб, манфаатларига зид иш тутган давлатларга нисбатан санкциялар қўллаш сиёсатини моҳирона амалга ошириб келмоқда. Эрон ҳам ўзининг ядровий дастури орқали ана шундай иқтисодий чекловларга дучор бўлди. АҚШ юқоридаги чекловлар таъсирини янада ошириш мақсадида Эронни минтақага таъсирини камайтиришга ҳаракат қилмоқда. Бу мамлакат минтақа билан чегарадош, шу билан бирга, тили яқин. Умумий тарих ва дин уларни бирлаштириб туради. Бугунги кун учун энг муҳими – Эрон орқали минтақа давлатлари яқин денгиз йўлларига чиқиши мумкин. Лекин Эрон ядровий лойиҳаси оқибатида унга нисбатан иқтисодий чоралар кўрилиши лойиҳаларни ортга суриб юборди. Масалан, юқорида қайд этилган Янги Ипак Йўли лойиҳасига Эрон киритилмаган. Ваҳоланки, Теҳроннинг Кобул билан савдо айланмаси 1,5 миллиард долларни ташкил этади.
АҚШ минтақа энергия ресурсларини Ҳиндистон ва Покистонга, шунингдек, Россияни чеклаб ўтиб, Европага сотиш тарафдори. Минтақа ҳам энергия ресурслари муқобил бозорини шакллантиришдан манфаатдор. Бу лойиҳалар жуда серхаражат. Уларни қўллаб-қувватлаш бўйича АҚШ томонидан етарли амалий саъй-ҳаракат қилингани йўқ.
АҚШ компаниялари – Exxon Mobil Corporation, Chevron, ConocoPhillips, Halliburton, TXOGA минтақада нефтни қайта ишлаши, газ қазиб олишда фаолият юритишини минтақа манфаатлари жиҳатдан ижобий баҳолаш мумкин. Бу компаниялар энергия ресурсларини етказувчи янги лойиҳаларни қуришда жонбозлик кўрсатиш учун етарли сармояга эга. Бу борада АҚШ ҳукуматининг компанияларга таъсиридан минтақа манфаатдор. Қолаверса, истиқболда айнан шу устивор соҳалар минтақани бирлаштирувчи асосий омил бўлиши мумкин.
Дональд Трамп бошчилигидаги АҚШ ҳукумати минтақа билан алоқаларни ривожлантириш борасида юқоридаги йўналишларда сиёсатни давом эттирмоқда. АҚШ президенти минтақа давлат раҳбарлари билан бир неча бор учрашди (Ўзбекистон президенти билан – уч марта). Расмий ташриф амалга оширилди. Қозоғистон бизнес доиралари билан Трамп тадбиркор сифатида анча йил ҳамкорлик қилиб келган. Умуман, АҚШ президенти минтақа билан ҳамкорликни ривожлантиш тарафдори эканини бир неча бор қайд этган бўлса-да, у илгари сураётган «Аввало АҚШ» сиёсати минтақа билан боғлиқ янги концепциялар ишлаб чиқилишини ортга сурмоқда.
Хулоса
1. Ўзбек дипломатияси минтақа давлатлари билан ҳамкорликда Афғонистон бозорини эгаллаш борасида АҚШ билан музокараларни кучайтириши ва АҚШ компанияларини сармояларини бу йўналишга жалб қилиши мақсадга мувофиқ;
2. АҚШ билан минтақада таълим соҳасида ҳамкорликни кучайтириш самарали. Афғонистон ёшлари минтақада таълим олишига урғу бериш муҳим. Бу борада Ўзбекистон ва Қозоғистон ташаббус кўрсатмоқда. Шундан фойдаланиб, АҚШни минтақада, айниқса Ўзбекистонда машҳур олий ўқув юртларининг филиалларини очиш мақсадга мувофиқ;
3. Афғонистонда тинчлик ўрнатишда минтақа давлатлари АҚШ билан ҳамкорликда юмшоқ куч (soft power) сиёсатини самарали қўллаши мақсадга мувофиқ.
Таҳлиллар шуни кўрсатадики, АҚШ ва минтақа манфаатлари уйғунлашган ва тўқнашган нуқталар ҳам кўп. Илм аҳлининг вазифаси ана шу нуқталарни чуқур ўрганиб, амалий тавсияларни ишлаб чиқишдир.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
Изоҳ (0)