Бундан 20 йил муқаддам ягона Европа олий таълим ҳудудини (European Higher Education Area) тузиш мақсадида 29 Европа давлати юқори мақсадларни олдига қўйган мисли кўрилмаган ислоҳотлар дастурини қабул қилди. Ислоҳотларнинг мақсади Европа давлатлари олий таълим тизимларини уйғунлаштириш, талабаларнинг минтақа бўйлаб кўчиб юриш ва ишга жойлашиш имкониятларини яратишга ёрдам бериш ва Европа олим таълими кўлами ва йўналишларини оширишдан иборат эди. Бугунга келиб 47 мамлакатни қамраб олган Болонья жараёни деб аталмиш ушбу ислоҳот дастурига кейинчалик олий таълим олиш имкониятининг ҳамма учун борабар бўлиши, талаба салоҳияти ва талабларига асосланган ўрганиш ва ўз таълим муассасаларида сифатни кафолатлаш ва бошқарувда талабаларнинг қатнашуви каби янги ғоялар қўшилди. Жараённинг энг муҳим мақсадлари қаторига ўқув ва илмий даражаларни осон баробарлаштирадиган тизимни, 3 босқичга асосланган тизим ва кредит тизимини тузиш ва талаба ва ходимларнинг бир жойдан бошқа жойга бориб ўқиш ва ишларини давом эттиришларига йўл очишдан иборат. Бу ҳақда «Дарё» колумнисти, «Буюк Келажак» гуруҳи эксперти, Жанубий Кореянинг Пусан чет тиллар университети профессори Азамат Акбаров фикр юритади.
Болонья жараёнига қўшилган давлатлар Лиссабон конвенциясига имзо чекди. Расман Европа минтақасида олий таълим натижасида берилган Малакани тан олиш ҳақида конвенция деб номланадиган Лиссабон тан олиш конвенцияси Европа Кенгашининг ЮНЕСКО билан ҳамкорликда битилган халқаро конвенциясидир. 2019 йилга келиб Страсбургда жойлашган Европа Кенгашига аъзо барча давлатлар ушбу конвенцияни ратификация қилди. Конвенцияни Европа Кенгашига аъзо бўлмаган Австралия, Беларусь, Канада, Исроил, Қозоғистон , Қирғизистон, Тожикистон ва Янги Зеландия каби давлатлар ҳам ратификация қилган. АҚШ конвенцияга имзо чеккан, бироқ ҳали ратификация қилгани йўқ.
Афсуски, Марказий Осий мамлакатлари орасида фақат Ўзбекистон ва Туркманистон Болонья жараёни ҳужжатларини ратификация қилмаган. Албатта, 2016 йилдан бери мамлакатимиз сиёсий ҳаётида кўп ўзгаришлар бўлди, бироқ олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг олий таълимда содир бўлаётган глобал ўзгаришлар ва анъаналарга бўлган муносабати, жавоби жуда пассив ва суст эканлигига гувоҳ бўлмоқдамиз. Вазирликдаги мутасадди раҳбарлар ушбу ҳужжатларни ратификация қилишга нега қаршилик кўрсатади? Ушбу ҳужжатни ратификация қилиш нима оқибатларга олиб келади деб ўйлашар экан? Ушбу таълим ҳужжатининг ижобий ва салбий таъсирларини тарозига солиб кўришимизнинг имкони бўлиши учун нега уни жамоатчилик муҳокамасига қўйишмайди?
Даставвал, жараёнга аъзо мамлакатларнинг олий таълимга масъул вазирликлари бер неча ҳужжатларни қабул қилган, бироқ бу ҳужжатлар қонунан масъулият юклайдиган ҳужжатлар эмас (одатдаги халқаро келишувлар каби). Шу сабабдан Болонья жараёни тамойилларини қабул қилиш ёки уларни рад этиш ҳар қандай мамлакат олий таълим жамоатчилигининг хоҳишига боғлиқ, албатта, бу ерда «халқаро стандарт ва нуфузни» ҳам назардан четда қолдирмаслик лозим.
Шунингдек, Европанинг жуда қадрланадиган хусусиятларидан бири минтақадаги хилма-хиллик, бирлик ва яхлитлик орасидаги мувозанатдир. Шу аснода Болонья жараёни одамлар бир таълим тизими ёки мамлакатдан бошқасига ўтиши, фаолият юритишини осонлаштириш учун кўприклар қуришга ҳаракат қилади. Европа қитъасида амалга оширилаётган жараён бўлишидан ташқари, бу жараён Европа мамлакатларида таълим олишда кўпроқ эркинликлар пайдо қилишга имкон яратади.
Болонья жараёни қуйидаги имкониятларни беради:
- Ўқув дастурларини тузиш ва талабалар таҳсил олиш йўлларини тузишда кўпроқ эркинликлар;
- Европа кредит тўплаш ва уларни ўтказиш тизимини (ECTS) жорий қилиш;
- Талабалар, ўқитувчилар ва тадқиқотчилар учун миллий ва Европа университетларига бориб/ўтиб таҳсил олиш, ишлаш, тадқиқот олиб бориш борасида кўпроқ имкониятлар;
- Олинган ихтисос/квалификацияни таълим доираси ва касбий соҳада тан олинишини таъминлаш учун диплом иловаси бериш;
- Европа олий таълим ҳудудини тузиш жараёнида қатнашувчи кўплаб мамлакатларда дипломлар тан олиниши учун олий таълим тузилмаларини стандартизация қилиш ва умумий кўникма-малакалар доирасини қабул қилиш;
- Ихтисос/квалификасяларнинг тан олиниши;
- Сифатни кафолатлаш: умумий стандартлар ва умумий тартиботлар ишлаб чиқиш;
- Автоном муассасалар;
- Талабалар қатнашуви: олий таълим бошқарувида улар тўлақонли ҳамкорлар сифатида тан олиниши;
- Олий таълим учун ижтимоий жавобгарлик.
Болонья жараёни асосида Европанинг турли миллий таълим тизимларини шаффоф ва бир-бирига мос келадиган ҳолга келтириш мақсади ётади. Бугунги кунда унинг энг кўзга ташланадиган ютуғи олий таълим тизимларини 3 ўқув босқичигача стандартлаштириш бўлди: 3 ёки 4 йиллик бакалавр даражаси таълими, 1 ёки 2 йиллик магистрлик таълими ва докторлик (PhD) илмий унвони олиш босқичи. Болонья жараёни бошланишидан олдин ҳар бир мамлакатнинг ўз ёндашуви бор эди: баъзи мамлакатларда биринчи босқич, масалан, бошқаларга қараганда кўпроқ вақт талаб қилар эди.
Талабаларнинг бошқа жойларга бориб таҳсил олиш имкониятини ошириш мақсадида Болонья жараёни Европа кредит тўплаш ва уларни ўтказиш тизимини (ECTS) кенг жорий қилишга олиб келди. ECTS даража кредитларини жорий қилади, уларни ўрганишнинг кенгроқ шаклларидан олишга имкон беради (диссертация иши, лаборатория лойиҳалари, диплоолди амалиёт ишлари ва ҳоказо) — ва дастурлар орасида мослашувчанлик, шароитга қараб иш тутиш имкониятларини ошириши ва олинган кредитларни бошқа дастурлар ва муассасалар тизимга ўтказиш имконини бериши лозим.
Шунингдек, Болонья жараёни ҳар бир таълим босқичи учун муайян таҳсил натижалари кўламини белгилайди ва олий таълим сифатини кафолатлаш учун талабанинг бошқарувда қатнашувини талаб қилади. Бундай ўзгаришлар бутун Европа бўйлаб кўпроқ талаба эҳтиёжлари ва талабларига қаратилган, жумладан таълим курсларига талабаларнинг ҳисссаси қўшилиши ва ўқув дастурлари қарорларини қабул қилишда талабаларнинг кўпроқ қатнашувини таъминлаш, ёндашувига томон йўналтирилган маданий ўзгаришга олиб келди,
Докторлик PhD илмий унвони олиш курсларида ўзгаришлар хусусан тезкорлик ва чуқур тарзда амалга оширилди. Бунда Болонья Жараёни кўплаб университетларга мавжуд чуқур ўйланмаган PhD ўқув дастурлари ўрнига пухта ўйлаб тузилган PhD докторлик курсларини таклиф қилишга ундади. Докторантура таълими кенг кўламда ва жуда ижобий маънода ислоҳ қилинди. Эндиликда илмий раҳбарликка кўпроқ эътибор қаратилмоқда, ва кўплаб муассасалар эски устоз-шогирд алоқаларидан узоқлашиб, бир неча илмий раҳбар билан ишлаш тизими томонга ўтиб бормоқда.
Мунозарага сабаб бўладиган академик даража
Болонья жараёнида Doctor of Science (DS) даражаси йўқ. Ҳозирги пайтда бизда жуда мураккаб ва собиқ совет анъанасига хос, жуда ҳам кўп келишмовчилик келтириб чиқарадиган тизим мавжуд. Мен сўнгги йилларда Doctor of Science даражасини олган одамларнинг сонининг аввалги йиллардаги нисбатан фоизи ошиб бораётганлигини сездим, аммо бу университетнинг рейтинги учун минимум таъсир кўрсатмоқда ва у жамиятга ҳам минимум наф келтирмоқда, чунки кўплаб PhD ёки DS докторлик диссертациялари янгилик яратишдан жуда узоқда. Мен PhD ва DS тадқиқотларини бирлаштириб, илмий даражаларга бўлган талабларни кучайтириш ва жорий этишни таклиф қиламан, шундан кейингина олий таълимда янги ўзгаришлар бўлиши мумкин. Ҳеч бўлмаса Ғарбдан ёрдам сўрамасдан, бу масалаларни қўшниларимиз қандай усуллар билан ҳал қилаётганларини танласак ҳам бўлади. Ривожланган дунё мамлакатларининг аксарияти, ҳатто Афғонистон ёки Қозоғистон каби қўшниларимиз (2010 йилда) ҳам бу тизимни олий таълим тизимига киритди. Бизда доцент ва профессор лавозим тарзда берилиши мумкин, чет элда эса бу унвон. Янада қизиғи, ҳам «таянч докторантура» ҳамда «фан доктори» учун ўқиган шахсга, яъни иккаласига ҳам «докторант» иборасини ишлатамиз.
Қўшма Штатларда расман тан олинган анъанавий фан доктори илмий тадқиқот университетлари томонидан берилган илмий тадқиқот докторлик даражасидир. Фан докторлари каби илмий тадқиқотлар (ScD ёки DSc) АҚШ Таълим вазирлиги ва Миллий илмий фонди томонидан кўпроқ бериладиган PhD даражасига тенг деб ҳисобланади. Шунингдек, Европада, масалан, Германия ва Австрияда фан доктори даражаси PhD даражасига тенг. Хитойда, Японияда ва Кореяда ДС АҚШдаги фан доктори — PhD даражасига тенг. Хўш, бизнинг энг юқори олий илмий даражамиз ҳали ҳам ғарбнинг PhD’га тенг экан, нега унда биз фан докторини сақлашимиз керак?
Илгари айтиб ўтганимдек, биз PhD ва ФД (DS) даражаларини бирлаштириб, «ёрдамчи профессор», «уюшган профессор» ва «профессор» унвонларини жорий қилиб, уларни олиш шартларини кучайтиришимиз керак. Ундан кейин, QS рейтингида 220 ўринда турган аввалги мен ўзим ишлаган университет — Олмаотадаги Қозоғистон миллий университетига қарши рақобат қила олишимиз мумкин. Бизнинг етакчи Ўзбекистон миллий университетининг рейтингларда қандай ўрин эгаллаганини тасаввур қила оласизми? Афсуски, Webometrics рейтингига кўра, у дунёда 4761-ўринда. Биз фан докторини ишлаб чиқаришни тўхтатишимиз ва уни PhD билан бирлаштиришимиз керак, PhD унвони шартларни кучайтириш, кейинчалик профессорларнинг илмий компетенсияси/салоҳиятига эътиборни қаратишимиз керак
Болонья жараёни ва Ўзбекистон миллий қонунчилиги
Болонья декларация ниятлар баёноти эди. Европа олий таълим ҳудуди ғоясини амалда тадбиқ қилиш учун, Ўзбекистонда парламент қарорлари қабул қилиниши лозим, бизнинг олий таълим соҳасидаги миллий қонунларимиз ўзгариши лозим:
- Университетлар автоном мақомга эга бўлиши лозим;
- Талабалар олий таълим жамоатчилигининг тўлақонли аъзолари бўлиши лозим;
- Таълим даражалари бериш тизими уч асосий босқичларга асосланган бўлиши лозим;
- Мустақил миллий сифатни кафолатлаш тизимлари (quality assurance) жорий қилиниши лозим;
- Талабалар ва ўқитувчи, олимларнинг бошқа жойларга эркин бориб таҳсил олиши ва ишлаши учун тўсиқлар бартараф қилиниши лозим.
Кенгроқ қилиб айтсак, Ўзбекистонда қонунларга тегишли ўзгартиришлар киритилиши лозим. Шу аснода Ўзбекистон олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги таклиф қилинган, жудаям зарур бўлган ислоҳотларга йўл очиши мумкин бўлган, Болонья жараёнини тадбиқ қилиш имконини берадиган умумий қонун лойиҳасини жорий қилишни ташкил қилишнинг уддасидан чиқмади. Олдимизда турган масала Европа олий таълим ҳудудини расмийлаштириш лозим ёки лозим эмаслиги. Лиссабон тан олиш конвенцияси модели асосида тузилган конвенция масала ечимининг бир кўриниши бўлиши мумкин. Нима бўлса ҳам, бир кун келиб Европа олий таълим ҳудуди воқеликка айланади ва Ўзбекистонда бу иш нўмалум сабабларга кўра тўхтаб қолмайди деб ишонаман.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назарига мос келмаслиги мумкин.
Изоҳ (0)