Joriy yilning 3–4-iyul kunlari Ozarbayjon respublikasining Xonkendi shahrida Iqtisodiy hamkorlik tashkilotining (IHT) 17-sammiti bo‘lib o‘tdi. Bu sammit nafaqat mintaqaviy iqtisodiy integratsiya nuqtayi nazaridan, balki ayni vaqtdagi Rossiya va Ozarbayjon munosabatlarining sovuqlashish fonida ham alohida ahamiyat kasb etdi. Quyida shu haqida hikoya qilamiz.
Tashkilot tarixi
Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti — 1964-yilda Eron, Pokiston va Turkiya tomonidan “Mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish” nomi bilan tuzilgan edi.
Ammo 70-yillarda ichki mintaqaviy savdo susayib ketgani tufayli tashkilot o‘z faoliyatini to‘xtatgandi. 1985-yilda tashkilot “Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti” nomi bilan qaytadan o‘z faoliyatini boshlagan.
1992-yilning 28-noyabr kuni Pokiston poytaxti Islomobod shahrida aʼzo davlatlar tashqi ishlar vazirlari kengashining favqulodda yig‘ilishida Afg‘oniston, Ozarbayjon, Tojikiston, Turkmaniston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Qozog‘iston davlatlari IHTga aʼzo bo‘ladi.
Tashkilotning asosiy maqsadlari: tashkilotga aʼzo bo‘lgan davlatlar o‘rtasida iqtisodiy aloqalarni, shu jumladan, savdo-sotiqni kengaytirish, har bir aʼzo davlatda iqtisodiy o‘sish va aholining turmush darajasini ko‘tarish uchun shart-sharoitlar yaratish, aʼzo davlatlarning madaniy aloqalarini kuchaytirish va boshqa maqsadlarni ko‘zda tutadi.
2023-yil 9-noyabr kuni Toshkent shahrida “Hamkorlikda iqtisodiy barqarorlik va taraqqiyot sari” shiori ostida Iqtisodiy hamkorlik tashkilotining 16-sammiti bo‘lib o‘tgan edi.
Sammit joyining ramziy mazmuni
Sammit Ozarbayjonning Xonkendi shahrida, yaqin o‘tmishda yuz bergan Qorabog‘ mojarosi va urushi markazida bo‘lgan hududda o‘tkazilishi — mezbon tomonidan xalqaro hamjamiyatga berilgan kuchli siyosiy signal bo‘ldi.
Bu orqali Boku butun dunyoga mamlakat hududiy yaxlitligi tiklanganini va Xonkendining iqtisodiy hamda siyosiy hayotga qaytganini namoyon qilishga intildi.
Bu esa IHT doirasidagi hamkorlik faqat iqtisodiy emas, balki xavfsizlik, barqarorlik va integratsiyani chuqurlashtirish masalalarini ham o‘z ichiga olishini ko‘rsatadi.
Ushbu sammitda tashkilotga a’zo mamlakatlar — O‘zbekiston, Qozog‘iston, Tojikiston, Qirg‘iziston, Turkiya, Pokiston, Afg‘oniston, Turkmaniston, Eron va Ozarbayjon davlat vakillari qatnashdi.
Asosiy yo‘nalishlar: savdo, transport va yashil energetika
Sammit davomida bir qancha sohalardagi ustuvor yo‘nalishlar bo‘yicha muhim tashabbuslar ilgari surildi. Jumladan, IHT makonidagi tranzit imkoniyatlarini rivojlantirish, xususan, Kaspiy dengizi orqali Boku—Turkmenboshi—Ashxobod yo‘nalishi, va Pokiston bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aviaqatnovlarni yo‘lga qo‘yish masalalari muhokama qilindi.
Bu esa transport bozorida O‘zbekiston kabi ichki quruqlikda joylashgan davlatlar uchun yangi imkoniyatlar yaratadi.
Shu bilan birga, energetik o‘sish, qayta tiklanuvchi manbalarni rivojlantirish, hamda ekologik barqarorlik tamoyillarini IHT doirasiga integratsiya qilish zarurligi ta’kidlandi.
Savdo va raqamlashtirish masalasida esa bojxona tizimining raqamlashtirilishi, savdoni erkinlashtirish, regional iqtisodiy aloqalarni kuchaytirish haqida ham bir qator muhim takliflar ilgari surildi.
Ekspertlar fikri
Taniqli tahlilchi va “Belt & Road Consultants” kompaniyasi rahbari Muhammad Asif Noor Ozarbayjonda bo‘lib o‘tgan sammitni “IHT tarixidagi burilish nuqtasi” deya baholadi.
Uning fikricha, transport yo‘laklarini faollashtirish, energetik bog‘liqlikni kuchaytirish va ekologik barqarorlikni ta’minlash borasidagi kelishuvlar mintaqa davlatlari o‘rtasidagi o‘zaro ishonch va integratsiyani yangi bosqichga olib chiqadi.
Siyosatshunos Muxtor Nazirov “Daryo” bilan suhbatda Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti doirasida sammitlar tizimli ravishda har yili o‘tkazilayotgani e’tibor qaratib, davlatlar o‘rtasida sivilizatsion yaqinlashuv tobora kuchayib borayotganini aytib o‘tdi.
“Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti doirasida sammitlar tizimli ravishda har yili o‘tkazilmoqda. Bu — tashkilotga a’zo mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy, madaniy va siyosiy aloqalar kuchayib borayotganidan dalolat beradi.
Bir vaqtlar amerikalik siyosatshunos Samuel Huntington ‘global mojarolar kuchaygan paytda davlatlarni o‘zaro yaqinlashtiruvchi omil — bu sivilizatsiya bo‘lib, madaniyat chegaralari umumiy chegara bo‘ladi’, deb aytgan edi.
Darhaqiqat, bu sammit bo‘lishdan oldin tashkilotga a’zo davlatlarda bir qancha ziddiyatlar yuz berdi. Masalan, Hindiston va Pokiston, Isroil va Eron, Tog‘li Qorabog‘ masalasi, Bu hududlarda doim geosiyosiy vaziyat qaynab turgan.
Meni hayron qoldirgan masala, tashkilotga a’zo mamlakatlar bo‘lib o‘tgan mojarolarda bir-birini qo‘llab-quvvatlashi bo‘ldi. Masalan, Eronni sammitda qatnashgan barcha davlat rahbarlari o‘z chiqishlari orqali qo‘llashini bildirdi. Bu jiddiy signal”, dedi u.
Ozarbayjon — yangi mintaqaviy subyekt
So‘ngi vaqtlarda Ozarbayjon va Rossiya o‘rtasidagi munosabatlarning sovuqlashishi — Ozarbayjon uchun Xonkendi sammitining ahamiyatini ikki karra oshirdi.
Sammit doirasida Eron prezidenti va Ozarbayjon rahbari o‘zaro ko‘rishib, hech qanday tarjimonlarsiz o‘zaro suhbat qurdi.
Muxtor Nazirovning fikricha, Ozarbayjon va Eronning o‘zaro yaqinlashuvi — Janubiy Kavkaz mintaqasida tarixiy muammo (Qorabog‘ masalasi — tahr.)ga barham berilganini anglatadi.
“Bir vaqtlar Eron Tog‘li Qorabog‘ urushida Armanistonni qo‘llab-quvvatlagan edi. Lekin hozir Ozarbayjon va Eronning o‘zaro yaqinlashuvi — Janubiy Kavkaz mintaqasida tarixiy muammo (Qorabog‘ masalasi — tahr.)ga barham berilganini anglatadi.
Bundan tashqari, Ozarbayjon — Janubiy Kavkaz mintaqasida yangi mustaqil subyektga aylandi. U aholisi, iqtisodi va geosiyosiy jihatdan mintaqadagi eng yirik mamlakat. Janubiy Kavkazdagi aksariyat iqtisodiy loyihalar Ozarbayjon orqali o‘tadi. Bu loyihalar doirasida rasmiy Boku biror bir yirik davlatga qaram emas.
Shuningdek, Tog‘li Qorabog‘ masalasini hal etilgach, Ozarbayjonning Moskvaga qaramligi pasaydi. Hozir Janubiy Kavkaz mamlakatlari (Ozarbayjon, Armaniston va Gruziya)da Rossiyadan uzoqlashish tendensiyasi boshlangan. Rossiya bu mintaqada o‘z pozitsiyasini yo‘qotmoqda.
Eronning o‘zida ham Rossiyadan uzoqlashish harakatlari ko‘zga tashlanmoqda. Yaqinda bo‘lib o‘tgan Isroil—Eron mojarosida Rossiya betaraf qoldi. Moskva tomonidan bunday ‘o‘yinlar’ oldin ham bo‘lgan”, deydi siyosatshunos.
Ozarbayjonning Markaziy Osiyo uchun ahamiyati
O‘zbekiston uchun Ozarbayjon strategik, iqtisodiy, logistika va siyosiy jihatdan nihoyatda muhim davlat hisoblanadi. Boisi, O‘zbekiston “O‘rta yo‘l” (Middle Corridor) deb nomlangan transport loyihasi orqali Turkiya, Kavkaz va Yevropa bilan aloqalarini mustahkamlashga intilmoqda.
Hozirda O‘zbekiston yuklari Ozarbayjon portlari (Boku, Alyat) orqali Yevropaga va Turkiyaga chiqmoqda. Bu esa Rossiyaga bo‘lgan qaramlikni kamaytiradi va muqobil yo‘llarni shakllantirish uchun imkoniyat yaratadi.
Masalan, amerikalik siyosatshunos olim Zbignev Bjezinski o‘zining “Buyuk shaxmat taxtasi” asarida, Ozarbayjonni Markaziy Osiyo davlatlari uchun G‘arbga olib chiquvchi “eshik” deya ta’riflab, shunday yozgan edi.
“Agar Ozarbayjon to‘liq Moskva nazoratiga bo‘ysunsa, Markaziy Osiyo davlatlarining mustaqilligi deyarli maʼnosiz bo‘lib qolishi mumkin”.
Agar Rossiya Ozarbayjonda o‘zining geosiyosiy pozitsiyasini qayta tiklab, Yevropa Ittifoqi e’tibor qaratayotgan Transkaspiy loyihalarini muzlatsa, Markaziy Osiyo mamlakatlarini Moskvaning siyosiy ta’sir doirasida tushirib qo‘yish ehtimoli oshadi.
Shu tufayli, Ozarbayjonning mustaqil siyosiy subyektga aylanishi — Markaziy Osiyo davlatlari, jumladan O‘zbekiston uchun hayotiy zaruratga ega.
Izoh (0)