O‘zbekistonda qo‘shilgan qiymat solig‘ining pasayishi iqtisodiyotga qanday ta’sir qiladi?

Iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS), soliq yuki va QQS 3 foiz punktgacha tushiriladigan bo‘lsa, bu iqtisodiyotga qanday ta’sir etishi tahlil qilindi. Bu haqda Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti (PMTI) xabar bermoqda.

Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) budjet daromadlarining asosiy manbai hisoblanadi.

2021-yilda QQS bo‘yicha tushumlar 38,4 trillion so‘mga yetib, jami daromadlarning (maqsadli jamg‘armalarsiz) 23,4 foizini tashkil qilgan.

QQS tushumlarining 44 foizi sanoat tarmoqlari, 18 foizi qurilish tashkilotlari, 13 foizi ulgurji va chakana savdo korxonalarining hissasiga to‘g‘ri keladi.

QQS bo‘yicha soliq yuki iqtisodiyot tarmoqlari va sektorlari bo‘yicha notekis taqsimlangan.

Masalan, ta’lim va sog‘liqni saqlash sohalarida soliq yuki 8,5 foiz, qishloq xo‘jaligida salkam 5 foiz bo‘lsa, qurilish va telekommunikatsiya xizmatlari yo‘nalishida 79 foiz, chakana va ulgurji savdoda 59 foiz, sanoatda 43 foizni tashkil etgan.

Bu iqtisodiyotning turli tarmoqlari va sohalari uchun bir xil sharoit yaratilishini cheklab, raqobat tamoyillarining amal qilish doirasini cheklaydi.

Umuman olganda, iqtisodiyot bo‘yicha tarmoqlararo o‘rtacha nisbiy stavka 24 foizni tashkil etdi.

Bu QQS ning hozirgi 15 foizli nominal stavkasi sharoitida, haqiqiy stavka 3,6 foizni tashkil etishini anglatadi. (15 * 0,24 = 3,6 foiz).

Soliq yukining eng yuqori darajasi narxlarning o‘zgarishi va ishlab chiqarishning boshqa sharoitlaridan qat’iy nazar ularga barqaror talab mavjud bo‘lgan tarmoqlar (qurilish, savdo-sotiq, ayrim xizmat ko‘rsatish turlari)ga xos.

Ularning hissasiga iqtisodiyot bo‘yicha ishlab chiqarishning (YIM va ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha) atigi 15 foizi, ishchilarning 14 foizi to‘g‘ri keladi. Ushbu guruhning o‘ziga xos xususiyati tashqi muhitga eng kam bog‘liqlik darajasidir.

Soliq yukining o‘rtacha darajasi qazib olish va qayta ishlash sanoati uchun xarakterlidir. Ushbu tarmoqlarga iqtisodiyotda YIMning to‘rtdan bir qismi to‘g‘ri keladi. Mazkur tarmoqlar jahon iqtisodiyoti bilan eng ko‘p bog‘liq bo‘lgan tarmoqlardir.

Bunga sabab oraliq importning 83 foizdan ortig‘i va umumiy eksport hajmining uchdan ikki qismidan ko‘prog‘i ularning ulushiga to‘g‘ri keladi.

Yuqori soliq yuki sanoat mahsulotlari eksportining o‘sishini cheklaydi, chunki ushbu tarmoqlar uchun QQSning amaldagi yuqori stavkasi tarmoq mahsulotlari narxlarining oshishi va raqobatbardoshligining pasayishiga olib keladi.

Natijalar

QQS tovarlar/xizmatlar narxiga kiritilgani sababli uning nominal stavkasining 15 foizdan 12 foizgacha tushirilishi iqtisodiyotning real sektorida narxlarning pasayishiga olib keladi.

“Xarajatlar-ishlab chiqarish” narx modelidan foydalangan holda amalga oshirilgan hisob-kitoblarga ko‘ra, bunday pasayish 0,81 foizni tashkil etadi, deb baholanmoqda.

Boshqacha aytganda, narxlar umumiy indeksining 0,8 foiz punktga pasayishi soliq tushumlari bo‘yicha yo‘qotishlar (QQS tushumlarining 20 foizga yoki budjetdan tashqari jamg‘armalarni hisobga olmaganda barcha soliq tushumlarining 4,7 foizga kamayishi) uchun kompensatsiya bo‘ladi.

Bunda to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir (tarmoqlararo o‘zaro ta’sirlarni hisobga olmagan holda) 0,57 foiz punktni, bilvosita ta’sir (tarmoqlararo o‘zaro ta’sirlar bilan) esa 0,24 foiz punktni tashkil etadi. (0,57+0,24=0,81).

Narxlarning pasayishiga qayta ishlash sanoati (39 foiz), qurilish (14 foiz) va ulgurji va chakana savdo (10 foiz) tarmoqlari eng katta hissa qo‘shadi ya’ni ushbu uchta tarmoq ulushiga umumiy narxlar pasayishning deyarli uchdan ikki qismi to‘g‘ri keladi (0,8 foizdan).

Shu nuqtayi nazardan, amaldagi va nominal stavkalar o‘rtasidagi tafovutni (100 - 24 = 76 foiz) qisqartirish, shuningdek, standart og‘ish bo‘yicha 22,8 foizni tashkil etgan amaldagi (hisoblangan) stavkalarning tarmoqlararo o‘rtacha ko‘rsatkichini (24 foiz) kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar nisbatan istiqbolli bo‘lishi mumkin.

Bu esa QQS bo‘yicha standart stavkasi pasaygan taqdirda ham soliq tushumlarining o‘sishini ta’minlaydi.

Ushbu chora-tadbirlar nimadan iborat bo‘lishi kerakligini aniqlash mazkur tadqiqotning maqsadi emas. Shu bilan birga, Xitoy tajribasini o‘rganish foydalidir.

Xitoyda QQS ning standart stavkasi 13 foizni tashkil qiladi. 9 foizli (chakana savdo, ko‘ngilochar, mehmonxona biznesi, umumiy ovqatlanish, qurilish, transport, pochta va logistika xizmatlari) va 6 foizli (moliyaviy sektor va sug‘urta, axborot texnologiyalari va konsalting) pasaytirilgan QQS stavkalari amal qiladi.

Soliq solish tizimidagi tez-tez o‘zgarishi optimal emas. Ammo QQSning tabaqalashtirilgan stavkalarini joriy etish masalasi ko‘rib chiqilsa, u o‘zini oqlamagan soliq imtiyozlarining aksariyatini bekor qilgan holda amalga oshirilishi zarur.

Bunda tayyor mahsulotning umumiy ishlab chiqarishdagi ulushi qancha yuqori bo‘lsa, QQS stavkasi ham shuncha past bo‘lishi kerak.

Bu esa korxonalarga yangi texnologiyalar va innovatsiyalarni joriy etish, qo‘shilgan qiymat ulushini oshirish va tez o‘sib borayotgan soliq yuki shaklida katta xarajatlarga yo‘l qo‘ymaslikda yordam beradi.