Organizm shunday yaratilganki, unga hamisha oziq-ovqat va ichimlik kerak bo‘ladi, aks holda uning faoliyatida jiddiy buzilishlar yuzaga keladi. Gormonlar — metabolizm va fiziologik funksiyalarni tartibga solish uchun endokrin bez hujayralarida ishlab chiqariladigan biologik faol moddalar bo‘lib, ular oziq-ovqat so‘rovlarini to‘g‘ri yetkazib berish uchun javobgardir, deb yozadi Elle.
Biroq ishtaha har doim ham bir xil bo‘lavermaydi, u ba’zida shunchaki shafqatsizlarcha hujum qiladi, ba’zida esa deyarli bo‘lmaydi. Bu hodisaning orqasida, asosan, maxsus gormonlar — leptin va grelin tomonidan boshqariladigan murakkab metabolik jarayonlar mavjud bo‘lib, ular miyaga ochlik va to‘qlik hissini bildiradi. Sog‘lom ovqatlanishga o‘tmoqchi bo‘lganlar va vaznda kerakli barqarorlikka erishishni istaganlar ushbu gormonlar haqda ko‘proq ma’lumotga ega bo‘lishi mumkin.
Leptin nima?
Yog‘ to‘qimalari tomonidan ishlab chiqarilgan bu peptid gormoni energiya almashinuvi va vaznni tartibga soladi va ishtahani bostiradi. Xulosa shuki, organizmdagi yog‘ miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, leptin shunchalik ko‘p chiqariladi. Bundan tashqari, ayol organizmida menstrual funksiyani tartibga solish uchun javobgardir (leptin darajasining keskin pasayishi bilan ovulyatsiya va hayz ko‘rish to‘xtaydi). “To‘qlik gormoni” yog‘ to‘qimalari hujayralari (adipotsitlar) tomonidan chiqariladi va qon orqali miyaga yetkaziladi. Leptinning yetarli miqdori nazorat markaziga yetganda, organizm ovqatga muhtoj emasligini bildiradi va to‘qlik hissi paydo bo‘ladi.
Grelin nima?
Asosan oshqozon shilliq qavati hujayralari tomonidan ishlab chiqarilgan bu gormon leptin antagonisti bo‘lib, u mutlaqo teskari ta’sir ko‘rsatadi. Qon va miyaga kirganda ochlik hissi paydo bo‘ladi va ovqatlanishdan keyin ochlik gormonining chiqarilishi kamayadi. Shunday qilib grelin, leptin kabi organizm vaznini tartibga soluvchi funksiyalarni bajaradi, doimo saqlanadigan moddalarning normal darajasini nazorat qilib turadi.
Ularni qanday boshqarish mumkin?
Maxsus retseptorlar doimiy ravishda leptin va grelin darajasini o‘lchaydi. Shunga ko‘ra, gormonal signallarda uzilishlarga yo‘l qo‘ymaslik uchun to‘g‘ri rejim va ovqatlanish haqida g‘amxo‘rlik qilish kerak. Ovqatlanish haqida gap ketganda, kletchatkalar asosiy hamkordir. Kletchatka uzoq vaqt davomida ovqat hazm qilishni rag‘batlantiradi, ichakdagi foydali bakteriyalarning o‘sishi va ko‘payishiga hissa qo‘shadi, bu esa, o‘z navbatida, ortiqcha uglevodlardan xalos bo‘lishga yordam beradi va vazn ortmaydi.
“Ortiqcha vaznning sababi tug‘ma gormonal kasalliklar bo‘lishi mumkin, ammo ko‘pchilik noto‘g‘ri turmush tarzi tufayli bunday muammoga duch keladi, deb tushuntiradi endokrinolog Marina Avetisyan. — Sog‘lom turmush tarzining gormonal muvozanatga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan hech qanday sir yo‘q. Rejim, mashqlar, to‘g‘ri ovqatlanish gormonlarga to‘g‘ri ishlashga yordam beradi. Nonushta qilish, yotishdan 3 soat oldin kechiktirmasdan kechki ovqatni yetarlicha qabul qilish lozim. Qayta ishlangan mahsulotlar miqdorini kamaytirish, shirinliklarga bo‘lgan muhabbat bilan kurashish va sof shaklda shakarni iste’mol taqiqlash zarur”.
Insulin nima?
Leptin va grelindan tashqari, ovqatlanish xatti-harakati bilan bog‘liq boshqa muhim gormonlar ham mavjud. Oshqozon osti bezi tomonidan ishlab chiqarilgan insulin ular orasida ajralib turadi, chunki u qonda shakar darajasini pasaytiradigan organizmdagi yagona gormon. Insulinning asosiy maqsadi — uglevod almashinuvini tartibga solish, xususan, organizmdagi glyukozadan foydalanish. Ammo u yoki bu tarzda insulin metabolizmning barcha turlariga ta’sir qiladi.
Uglevodlar og‘izda parchalanadi, oqsil parchalanishi oshqozonda boshlanadi va yog‘lar o‘n ikki barmoqli ichakda hazm qilinadi. Bu shuni anglatadiki, organizm deyarli doimo ovqat hazm qilish bilan band bo‘lib, qonda glyukoza chiqishi va uning so‘rilishi uchun insulin ishlab chiqarilishi bilan birga kuzatiladi. Tartibsiz ovqatlanish odatiga bo‘ysunish va gazaklarni to‘xtovsiz iste’mol qilish oshqozon osti bezi doimiy ravishda qon glyukozasining o‘zgarishiga javob berishga majbur bo‘ladi. Haddan tashqari zo‘riqish ham insulin ishlab chiqarishdagi nosozliklarni keltirib chiqarishi mumkin, bu glyukozaning yetarli darajada so‘rilmasligi bilan bog‘liq va bu holatga beparvolik ikkinchi toifa qandli diabetni keltirib chiqaradi.
“Vaznidan xavotirda bo‘lganlar va diabet haqida o‘ylaydiganlar o‘zlarining turmush tarzini salbiy omillar uchun qayta ko‘rib chiqishlari kerak”, — deydi mutaxassis. Parhez va jismoniy faoliyat tushunarli, ammo glyukoza miqdorini barqarorlashtirish uchun chekishni to‘xtatish, spirtli ichimliklarni kamaytirish, yetarli miqdorda D vitamini olish va yetarlicha uxlash muhimdir, chunki uyqu yetishmasligi insulin qarshiligi rivojlanish xavfini oshiradi. Eng muhimi, ovqatlar orasida kamida 4-5 soat davomida gazak va shirin ichimliklardan saqlanish lozim. Ushbu qoidalarga rioya qilish, albatta, qonda shakar darajasini pasaytirish, umumiy gormonal muvozanat va barqaror vaznga erishishga olib keladi.