So‘z va matbuot erkinligi — demokratiyaning “qon aylanish tizimi”

Prezident saylovi kampaniyasi davrida “So‘z va matbuot erkinligi cheklanmoqda”, “Saylov jarayonida ochiqlik va shaffoflik lozim darajada emas” degan iddaolar qanchalar asosli? Saylov jarayonlarini kuzatib borayotgan ekspert sifatida aytishim mumkinki, ushbu fikrlar bir yoqlama va asossiz. Fikrimni ortiqcha bo‘yoqlarsiz asoslashga harakat qilaman.

Avvalo, inson huquqlariga so‘z va matbuot erkinligisiz erishib bo‘lmaydi. Buni hammamiz bilamiz. O‘zbekistonda ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish, jurnalist va blogerlarning erkin faoliyat yuritishi va ijod qilishlari uchun imkoniyatlar izchil takomillashtirib borilmoqda.

Mustaqil va xolis ommaviy axborot vositalari, blogerlar — bugungi kunda xalqimiz orasida yurib, uni qiynayotgan muammolarni dadil ko‘rsatib berayotgan muhim va samarali kuchga aylanib ulgurdi.

Bundan tashqari, bugun axborot makonida nafaqat ommaviy axborot vositalari, balki davlat organlari va mansabdor shaxslar ham faol bo‘lishi, axborotni berishda tezkorlik va aniqlikka amal qilishi jamoatchilik talabiga aylandi.

Jamiyatdagi ochiqlik-oshkoralik, yangi demokratik o‘zgarishlar mansabdorlarni tarbiyalamoqda. Ularni yangi obyektiv realliklarga moslashishga majbur qilmoqda.

Ma’lumot uchun — ko‘plab vazirlik va idoralarda axborot xizmatlari zamon talablari asosida qaytadan, 201 ta tuman va shahar hokimliklarida esa birinchi marta tashkil etildi.

Open Data Inception ma’lumotiga ko‘ra, jahon mamlakatlari orasida O‘zbekiston 99 ta ochiq ma’lumot manbalari bilan ochiq ma’lumotlar manbalari soni mavjudligi bo‘yicha jahonda 5-o‘rinni egalladi. Shuningdek, O‘zbekiston Open Data Inventory (ODIN) ochiq ma’lumotlar reytingida 63 ballni to‘plagan holda mazkur reytingda 125 pozitsiyaga ko‘tarilib, dunyoda 44-o‘rinni egallab turibdi.

Erkin axborot muhitini shakllantirish, axborot xilma-xilligini barpo etish va rivojlantirish ham huquqiy, ham siyosiy, ham mafkuraviy, ham xavfsizlik masalasidir. Shu sababli davlat va jamiyat ushbu sohada demokratik yangilanishlar va o‘zgarishlarning izchil davom etishidan birdek manfaatdor.

So‘z va axborot erkinligini ta’minlashga qaratilgan islohotlarga misol sifatida OAVni ro‘yxatdan o‘tkazish uchun to‘lovning miqdori sezilarli darajada kamaytirilgani, hujjatlarni elektron shaklda topshirish yo‘lga qo‘yilaganini aytish mumkin.

Bu esa mass-media sohasida raqobat muhiti, fikrlar xilma-xilligini rivojlantirishga, axborot olish resurslarining professionalligini oshishiga xizmat qildi.

2021-yilning eng muhim mavzusi — Prezident saylovi kampaniyasida ham so‘z va matbuot erkinligi, ochiqlik va shaffoflik to‘liq ta’minlanmoqdami?

Erkin va demokratik jamiyatda mazkur huquqni ta’minlash mustaqil va plyuralistik ommaviy axborot vositalarini taqozo qiladi. Saylovlarning ochiqligi va oshkoraligini ta’minlashda ommaviy axborot vositalari juda muhim o‘rin tutadi.

Siyosiy partiyalar, prezidentlikka nomzodlarning ommaviy axborot vositalari bilan saylov jarayonidagi munosabatlari nimalarda ko‘rinadi, degan haqli savol tug‘iladi. Bunda ommaviy axborot vositalarining saylov kampaniyasidagi eng muhim roli saylovoldi tashviqot bosqichida namoyon bo‘ladi.

2021-yilgi Prezident saylovida nomzodlarning takliflari, g‘oyalari nafaqat OAVlarda, balki ijtimoiy tarmoqlarda keng muhokama qilinmoqda. Bu borada ziyolilar, ekspertlar faolligini ham alohida e’tirof etish joiz.

Bundan tashqari, saylov jarayonida ochiqlik va oshkoralikni ta’minlashda OAVdan tashqari saylov komissiyalari, xalqaro kuzatuvchilar, siyosiy partiyalar, o‘zini o‘zi boshqarish organlari ham faol qatnashmoqda.

Saylovoldi kampaniyasining tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, prezidentlikka nomzodlar uchun qonunchilikda belgilangan normalarga muvofiq ravishda targ‘ibot faoliyatini amalga oshirish uchun teng sharoitlar yaratilgan.

Saylov jarayonining barcha bosqichlari haqidagi ma’lumotlar OAV, internet-nashrlari va ijtimoiy tarmoqlar orqali berib borilmoqda. Masalan, 14-oktabr sanasida boshlangan muddatidan oldin ovoz berish jarayoni haqida MTRKning dunyoning turli nuqtalariga yo‘l olgan 10 dan ortiq jamoasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri reportajlarni berib bormoqda.

Yana bir muhim yangilik — 14-oktabrdan Prezident saylovi uchun “Xalqaro media-xoll” muloqot maydoni tashkil etildi. 60 ta loyihani o‘z ichiga olgan media-xoll “Yuksalish” umummilliy harakati va Yoshlar ittifoqi bilan hamkorlikda tashkil etilgan. Bu yerda siyosiy partiyalarning dasturlari taqdimoti, rasmiy vakillar va ekspertlar ishtirokida muloqotlar, bahs-munozaralar, brifinglar o‘tkazilishi ko‘zda tutilgan.

Bundan tashqari, MSK tomonidan 207 ta saylov uchastkasida saylov jarayonini video-translyatsiya qilish belgilandi. Saylov jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish ochiqlik va oshkoralikni ta’minlaydi.

Bugungi kunga qadar akkreditatsiyadan o‘tkazilgan mahalliy OAV vakillari jami 1419 nafarni, xorijiy ommaviy axborot vositalari vakillari esa 146 nafarni tashkil etmoqda. Bu esa Prezident sayloviga qiziqish ortib borayotganini yana bir bor tasdiqlamoqda.

Keltirilgan fikrlarga tayanib aytish mumkinki, Prezident saylovi kampaniyasi davrida xolis axborotlarni keng, tezkor va erkin tarqatish amaldagi saylov qonunchiligi va xalqaro saylov standartlari asosida emin-erkin, demokratik tarzda amalga oshirilmoqda.

Bekzod Narimonov, Toshkent davlat yuridik universiteti Konstitutsiyaviy huquq kafedrasi dotsenti