1899-yilning 31-oktabrida Rossiya floti afsonasi bo‘lgan “Varyag” zirhli kreyseri suvga tushirildi. Texnik xususiyatlari jihatidan rus armiyasida kuchli to‘plar bilan qurollangan, elektrlashtirilgan hamda radiostansiya va bug‘ qozonlarining so‘nggi modifikatsiyasi bilan jihozlangan “Varyag”ga teng keladigani yo‘q edi. “Daryo” uning tarixi haqida hikoya qiladi.

Ilk tarixi

Kema qurilishi Filadelfiyadagi William Cramp and Sons kompaniyasida amalga oshirildi. Rossiya flotiga qo‘shilgandan so‘ng “Varyag” Port-Arturga joylashtirildi. Biroq qurilish paytida yuzaga kelgan jiddiy nuqsonlar bir necha yillik xizmatdan so‘ng “Varyag”ni 14 uzeldan yuqori tezlikka erisha olmaydigan holatga olib keldi va bu uning qayta ta’mirlanishini taqozo qildi.

1903-yil kuzida o‘tkazilgan sinovlar shuni ko‘rsatdiki, “Varyag”ning tezligi qayta qurilishdan so‘ng o‘zi dastlabki davrda ko‘rsatgan tezlikka deyarli tenglashgan edi. 1904-yil yanvar oyining boshlarida Seuldagi Rossiya elchixonasi ixtiyorida neytral Chemulpo koreys portida “Varyag” va “Koreyets” jangchi kemasi bor edi.

Jangda

1904-yil 8-fevralda kontr-admiral Uriu qo‘mondonligidagi yapon eskadrasi Chemulponi qamal qildi. 9-fevral kuni “Varyag” kapitani Vsevolod Fyodorovich Rudnev Uriudan soat 12:00 ga qadar Chemulpo portini tark etish to‘g‘risida ultimatum oldi. Bunga javoban u Port-Arturda jangga o‘tishga va muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda, kemalarni portlatishga qaror qildi. Tushga yaqin “Varyag” va “Koreyets” Chemulpodan chiqib keta boshladi va Famildo orolidan tashqarida turgan yapon eskadroniga duch keldi.

Jang bir soat davom etdi. Bu vaqt ichida “Varyag” dushman tarafga jami 1 105 ta, “Koreyets” esa 52 ta snaryad uloqtirdi. Kurashlar tugaganidan so‘ng, xarobalarda aniqlangan topilmalar jangda foydalanilgan qurollar soni bundan ham ko‘p bo‘lganini ko‘rsatdi. “Koreyets” jang mobaynida tutun effektidan ham foydalandi.

Shiddatli janglardan so‘ng 9-fevral kuni soat 18:10 da “Varyag” suv ostida qoldi, “Koreyets” portlatildi. Rossiyaning “Sungari” paroxodi ham cho‘ktirildi. Rus-yapon urushidan so‘ng Yaponiya hukumati Seulda “Varyag” qahramonlari xotirasiga bag‘ishlangan muzey tashkil etdi. Rudnevni “Kyokudzitsyusyo” (“Ko‘tarilayotgan quyosh”) ordeni bilan taqdirladi. Jangdan keyin Chemulpoda 24 nafar yarador rus dengizchilari davolandi, ulardan ikkitasi vafot etdi. Yana 11 nafar yarador xorijiy kemalar tomonidan davolanish uchun olib ketildi.

1905-yil 22-avgustda “Varyag” Yaponiya imperatorlik flotiga qo‘shildi. 1907-yilning 7-iyulida kreyser “Soya” deb nomlangan 2-darajali jang quroli sifatida qayta ta’mirlandi va foydalanishga topshirildi. Undan yetti yildan ko‘proq vaqt davomida o‘quv maqsadlarida foydalanildi. Rus dengizchilarining mehnatiga hurmat bajo keltirgan yaponlar imperator Mutsixitoning shaxsiy qarori bilan kreyserning “Varyag” nomini saqlab qoldi. 1909-yil 14-martidan 7-avgustgacha u Gavayi orollari va Shimoliy Amerikaga uzoq masofali suzish, navigatsiya mashqlarini bajarish va ofitserlarni tayyorlash bo‘yicha mashqlarda xizmat qildi. “Varyag”ning bu vazifadagi faoliyati 1915-yil 1-dekabrigacha davom etdi.

Keyingi tarixi

Birinchi jahon urushi davrida Rossiya imperiyasi va Yaponiya ittifoqchilarga aylandi. 1916-yilda “Soya” kreyseri (“Sagami” va “Tango” jangovar kemalari bilan birgalikda) Rossiya tomonidan sotib olindi. 1916-yil 5-aprelda kreyser Vladivostokka ko‘chirildi, shundan so‘ng u sobiq “Varyag” nomi bilan Shimoliy muz okeani flotiliyasiga kiritildi.

Sovet hukumati Rossiya imperiyasining qarzlarini to‘lashdan bosh tortgani sababli 1917-yil fevralda kreyser inglizlar tomonidan musodara qilindi. 1920-yilda u nemis kompaniyalariga sotildi. 1925-yilda “Varyag” kuchli bo‘ron domiga tushib qoldi va Irland dengizi qirg‘og‘i yaqinida cho‘kib ketdi. Uning metall parchalari mahalliy aholi tomonidan talab ketildi, keyinchalik kreyser portlatib yuborildi.

1954-yilda Chemulpo shahrida qahramonlikning 50 yilligi munosabati bilan KPSS Markaziy qo‘mitasi “Varyag” faxriylariga pensiya tayinlash to‘g‘risida qaror qabul qildi. SSSR dengiz kuchlari bosh qo‘mondoni N.G. Kuznetsovning shaxsan o‘zi o‘n besh nafar faxriyni “Jasorat uchun” medallari bilan taqdirladi. Keyinchalik “Varyag” va “Koreyets”da xizmat ko‘rsatgan yana 139 nafar faxriy dengizchilarga orden va medallar topshirildi.

* * *

2003-yilda kreyser ishtirokidagi janglar bo‘lib o‘tgan vayronalar hududida birinchi rus ekspeditsiyasi bo‘lib o‘tdi. Unda Fransiyada yashovchi kapitan Rudnevning nabirasi ham qatnashdi. 2009-yil 13-iyulda Koreya bilan olti yil davom etgan muzokaralardan so‘ng Rossiya “Varyag” va u bilan bog‘liq bo‘lgan qoldiqlarni to‘qqiz oyga ijaraga oldi.

“Varyag” dengizchilarining xotirasi Vladivostok dengizi qabristonidagi yodgorlik bilan abadiylashtirildi. Bugun Vladivostokda “Varyag” qahramonlar ko‘chasi mavjud. Novomoskovsk va Tula viloyati Zaokskiy tumani Savino qishlog‘ida kreyser komandiri Rudnev sharafiga yodgorliklar o‘rnatildi. 2004-yil 9-fevralda Tula viloyatida Rudnev muzeyi ochildi. 2004-yil 10-fevralda tarixiy dengiz urushining 100 yilligini nishonlash uchun Janubiy Koreyaning Inchxon portida yodgorlik ochildi. Uning muallifi Rossiyada xizmat ko‘rsatgan haykaltarosh Andrey Balashovdir.

2006-yil 30-iyulda kreyser cho‘kib ketgan joyda Shotlandiyaning Lendalfut aholi punkti yaqinida yodgorlik lavhi o‘rnatildi. 1958 va 1972-yillarda SSSRda kreyser tasviri tushirilgan pochta markalari chiqarildi. Harbiy qurolning  jasorati bir qator adabiy asarlar syujeti, xususan, I. Andreyevning “O‘tish” hikoyasining asosini tashkil etdi. 2018-yil iyun oyida Vladivostokda kiprlik bastakor Marios Ioannou Eliyaning “Varyag” dengiz simfoniyasi premyerasi bo‘lib o‘tdi.

“Varyag” xotirasini abadiylashtirish uchun ochilgan yodgorliklar bugun dunyoning ko‘plab hududlarida mavjud. U bilan bog‘liq tarzda yaratilgan badiiy asarlar va madaniy boyliklar esa kema xotirasining asrlar osha bardavom bo‘lishini ta’minlashi shubhasiz.

Dilbar Ismatullayeva tayyorladi.