Quyoshga eng yaqin sayyora. 3-avgust – Messenger kosmik stansiyasi Merkuriyga uchirilgan kun

Merkuriy Quyoshga eng yaqin sayyora bo‘lib, eng kam o‘rganilgan, nisbatan oz tadqiq qilingan osmon jismi hisoblanadi. Uning yulduzimizga o‘ta yaqinligi uchun bu yo‘nalishda avtomat kosmik stansiyalarni uchirish ancha mushkul, u joylashgan hududda Quyosh gravitatsiyasi va Quyosh shamoli hamda magnit maydoni ta’siri shu qadar kattaki, Merkuriy tomon yo‘l olgan apparatlarning orbitasini muntazam sozlashga qaratilgan muttasil murakkab manyovrlar qilib turish kerak bo‘ladi. “Daryo” NASA tomonidan Merkuriyga maxsus avtomat kosmik stansiya – Messenger apparati uchirilgan kun munosabati bilan qiziqarli faktlarni havola etadi. 

Merkuriydagi Quyosh nurlanishlari quvvati Yerdagidan 11 karra kuchlidir. Shu sababli ham kosmik era 60-yillardayoq boshlangan bo‘lsa-da, Merkuriyni mufassalroq o‘rganishga qaratilgan birinchi alohida missiya faqat 2004-yilda yo‘llangan xolos. Bungacha esa ushbu eng kichik sayyoraga faqat 1974-yilda “Mariner-10” kosmik apparati yaqinlashishga muvaffaq bo‘lgan edi va u ham shunchaki sayyora yaqinidan uchib o‘tish asnosida Merkuriyning juda xira va sifatsiz suratlarini jo‘natgan xolos.

Shunga ko‘ra, Merkuriy haqidagi ma’lumot faqat Yerdan turib kuzatish va taxminiy hisob-kitoblarga asoslanardi. Masalan, XXI asr boshigacha, ya’ni Messenger avtomat kosmik stansiyasi uchirilmaguniga qadar bu sayyoraning kimyoviy tuzilishi hamda relyefi haqida aniq ma’lumot bo‘lmagan. “Mariner-10” yuborgan rasmlar esa sifatsiz bo‘lishi bilan birgalikda Merkuriy sirtining yarmini ham qamrab olmagan edi.

Shu kabi ilmiy jihatdan muhim ma’lumotlarni yig‘ish va o‘rganish uchun NASA tomonidan 2004-yilning 3-avgust sanasida Merkuriy tomon maxsus avtomat kosmik stansiya – Messenger apparati uchirildi. Apparat nomi, aslida, Mercury Surface, Space Environment, Geochemistry and Ranging so‘zlarining bosh bo‘g‘inlaridan yasalgan bo‘lib, yakunda ingliz tilidagi “xabarchi” ma’nosi beruvchi Messenger so‘zi hosil bo‘lgan.

Messenger’ni Kanaveral burnidagi kosmodromdan Delta eltuvchi raketasi vositasida uchirilgan. Apparatning start vaqtidagi vazni 1 100 kilogramm bo‘lib, shundan yarmidan ko‘pini yoqilg‘i tashkil qilar edi. Apparat Quyoshdan keladigan kuchli issiqlik nurlanishlaridan himoyalanishi uchun uning Quyoshga yuzlanadigan tarafiga ko‘p qatlamli termoizolyatsion material qoplangan, shuningdek, issiqlikni doimiy chiqarib turish uchun radiator quvurlaridan foydalanilgan.

Messenger apparati ikki tarafidan qanot singari chiqib turadigan quyosh panellaridan energiya olib ishlagan bo‘lsa-da, lekin uning manyovr qilishi va tormozlanishi singari harakatlari uchun kerakli tayanchni gidrazin va azot tetraoksidi asosidagi yoqilg‘ida ishlovchi dvigatel ta’minlab bergan.

Messenger maxsus ilmiy dasturlangan kameralar, rentgen, plazma hamda gamma spektrometrlari, atmosferani tadqiq qilish uchun maxsus alohida spektrometr, lazerli balandlik o‘lchagich hamda magnitometr singari asbob-uskunalar bilan jihozlangan. Ularning har biriga maxsus vazifa biriktirilgan bo‘lib, umumiy rejaga ko‘ra, Messenger ushbu texnik vositalar yordamida Merkuriyning kimyoviy tuzilishi, sirtining relyefi va topografik xaritasi, magnit anomaliyalari, atmosferasidagi zaryadlangan zarrachalarning harakati va tarkibi singari muhim ma’lumotlarni yig‘ishga dasturlangan.

Qizig‘i shundaki, Merkuriy Plutonga qaraganda Yerga juda yaqin bo‘lishiga qaramay, Merkuriygacha parvoz Plutongacha parvozdan atigi uch yilga qisqa vaqtni oladi xolos. Yaqqolroq tasavvur qilishingiz uchun aniq raqamlarni keltirsam: Yer va Merkuriy orasi o‘rtacha 92 million kilometr keladi; Yer va Pluton orasi esa 5 milliard 750 million kilometr. Endi tasavvur qiling, Merkuriyga ushbu apparat olti yarim yilda yetib borgan. Plutonga esa shunga o‘xshash boshqa apparat 9 yilda yetib borgan!

Bu Plutonga uchgan apparat (New Horizons) texnik jihatdan ilg‘orroq ekani bilan bog‘liq emas. Buning sababi, Merkuriyga yetib borish juda murakkab traektoriya va gravitatsion manyovrlarni bajarishni talab qilishi bilan bog‘liq. Hatto hozirda ham ushbu sayyoraga to‘g‘ridan to‘g‘ri uchib bora oladigan apparat mavjud emas va Messenger ham yo‘l-yo‘lakay avvaliga Yerning o‘zining atrofida, keyin esa ikki marta Venera atrofida gravitatsion manyovr qilishiga to‘g‘ri kelgan.

Umumiy hisobda apparat Merkuriyga yetib borib, barqaror ishlay boshlashi uchun naq olti bora shunday murakkab gravitatsion manyovr qilishiga to‘g‘ri kelgan. U birinchi marta 2008-yilda Merkuriyga ikki bora yaqin borishga muvaffaq bo‘lgan bo‘lsa-da, lekin bu yaqinlashish apparatning barqaror ishlay boshlashi uchun yetarli bo‘lmagan. U sayyora yaqinidan uchib o‘tib, yana qaytgan va keyinchalik 2009-yilda yana bir bora shunday manyovrni bajarib, olislashib ketgan. Faqat 2011-yilning 17-mart sanasiga kelibgina Messenger Merkuriy orbitasida tormozlandi va o‘zining belgilangan ilmiy missiyalarini bajarishga kirishdi.

Avvaliga Messenger’ning ishlash davomiyligi atiga bir yil deb rejalashtirilgan edi. Ya’ni mutaxassislar u bilan 2012-yilning 17-martigacha ishlashni ko‘zga tutgan edi. Biroq resurslar zaxirasi yetarli bo‘lgani uchun apparat ishlashda davom etdi va uning ilmiy missiyasi biroz kengaytirildi. Unga endi Quyosh faolligining ortishi ta’sirida Merkuriyda qanday o‘zgarishlar yuzaga kelishini kuzatish vazifasi ham yuklandi.

Butun ish faoliyati davomida Messenger 277 mingdan ziyod suratlarni Yerga yubordi (aslida 75 mingta surat olinishiga umid qilingandi). Relyef va topografiya anchayin mukammal taqiq qilindi va sayyorada jarliklar, daralar mavjudligi aniqlandi. Shuningdek, apparatning neytrino detektori Merkuriy atmosferasida Yerda uchramaydigan hodisa – yuqori energetik neytrino mavjud bo‘lishini aniqladi va bu narsa Quyoshdagi chaqnashlar tufayli yuzaga kelishi tasdiqlandi. Shuningdek, Merkuriy magnitosferasi Quyosh shamoli bilan kuchli o‘zaro ta’sirlashishi ma’lum bo‘ldi.

Shunday qilib, bir yil ishlashi reja qilingan apparat Merkuriy orbitasida yana to‘rt yil barqaror ishlab berdi. Uning yoqilg‘isi tugagani 2014-yilning oxirida ma’lum bo‘ldi. Yoqilg‘i tamom bo‘lgandan keyin apparat Quyosh va Merkuriyning kuchli o‘zaro tortishishi o‘rtasidagi rezonans sabab o‘z barqaror orbitasidan keskin og‘a boshladi va rostlanish, tormozlanish manyovrlarini bajara olmay qoldi. Oxir oqibat, 2015-yilning 30-aprel sanasida NASA Messenger missiyasining yakunlanganini e’lon qildi. U Merkuriy sirtiga qulab, pachoqlanib ketdi.

Muzaffar Qosimov tayyorladi.