Меркурий Қуёшга энг яқин сайёра бўлиб, энг кам ўрганилган, нисбатан оз тадқиқ қилинган осмон жисми ҳисобланади. Унинг юлдузимизга ўта яқинлиги учун бу йўналишда автомат космик станцияларни учириш анча мушкул, у жойлашган ҳудудда Қуёш гравитацияси ва Қуёш шамоли ҳамда магнит майдони таъсири шу қадар каттаки, Меркурий томон йўл олган аппаратларнинг орбитасини мунтазам созлашга қаратилган муттасил мураккаб манёврлар қилиб туриш керак бўлади. «Дарё» NASA томонидан Меркурийга махсус автомат космик станция – Messenger аппарати учирилган кун муносабати билан қизиқарли фактларни ҳавола этади.
Меркурийдаги Қуёш нурланишлари қуввати Ердагидан 11 карра кучлидир. Шу сабабли ҳам космик эра 60 йиллардаёқ бошланган бўлса-да, Меркурийни муфассалроқ ўрганишга қаратилган биринчи алоҳида миссия фақат 2004 йилда йўлланган холос. Бунгача эса ушбу энг кичик сайёрага фақат 1974 йилда «Маринер-10» космик аппарати яқинлашишга муваффақ бўлган эди ва у ҳам шунчаки сайёра яқинидан учиб ўтиш асносида Меркурийнинг жуда хира ва сифатсиз суратларини жўнатган холос.
Шунга кўра, Меркурий ҳақидаги маълумот фақат Ердан туриб кузатиш ва тахминий ҳисоб-китобларга асосланарди. Масалан, XXI аср бошигача, яъни Messenger автомат космик станцияси учирилмагунига қадар бу сайёранинг кимёвий тузилиши ҳамда рельефи ҳақида аниқ маълумот бўлмаган. «Маринер-10» юборган расмлар эса сифатсиз бўлиши билан биргаликда Меркурий сиртининг ярмини ҳам қамраб олмаган эди.
Шу каби илмий жиҳатдан муҳим маълумотларни йиғиш ва ўрганиш учун NASA томонидан 2004 йилнинг 3 август санасида Меркурий томон махсус автомат космик станция – Messenger аппарати учирилди. Аппарат номи, аслида, Mercury Surface, Space Environment, Geochemistry and Ranging сўзларининг бош бўғинларидан ясалган бўлиб, якунда инглиз тилидаги «хабарчи» маъноси берувчи Messenger сўзи ҳосил бўлган.
Messenger’ни Канаверал бурнидаги космодромдан Delta элтувчи ракетаси воситасида учирилган. Аппаратнинг старт вақтидаги вазни 1 100 килограмм бўлиб, шундан ярмидан кўпини ёқилғи ташкил қилар эди. Аппарат Қуёшдан келадиган кучли иссиқлик нурланишларидан ҳимояланиши учун унинг Қуёшга юзланадиган тарафига кўп қатламли термоизоляцион материал қопланган, шунингдек, иссиқликни доимий чиқариб туриш учун радиатор қувурларидан фойдаланилган.
Messenger аппарати икки тарафидан қанот сингари чиқиб турадиган қуёш панелларидан энергия олиб ишлаган бўлса-да, лекин унинг манёвр қилиши ва тормозланиши сингари ҳаракатлари учун керакли таянчни гидразин ва азот тетраоксиди асосидаги ёқилғида ишловчи двигатель таъминлаб берган.
Messenger махсус илмий дастурланган камералар, рентген, плазма ҳамда гамма спектрометрлари, атмосферани тадқиқ қилиш учун махсус алоҳида спектрометр, лазерли баландлик ўлчагич ҳамда магнитометр сингари асбоб-ускуналар билан жиҳозланган. Уларнинг ҳар бирига махсус вазифа бириктирилган бўлиб, умумий режага кўра, Messenger ушбу техник воситалар ёрдамида Меркурийнинг кимёвий тузилиши, сиртининг рельефи ва топографик харитаси, магнит аномалиялари, атмосферасидаги зарядланган заррачаларнинг ҳаракати ва таркиби сингари муҳим маълумотларни йиғишга дастурланган.
Қизиғи шундаки, Меркурий Плутонга қараганда Ерга жуда яқин бўлишига қарамай, Меркурийгача парвоз Плутонгача парвоздан атиги уч йилга қисқа вақтни олади холос. Яққолроқ тасаввур қилишингиз учун аниқ рақамларни келтирсам: Ер ва Меркурий ораси ўртача 92 миллион километр келади; Ер ва Плутон ораси эса 5 миллиард 750 миллион километр. Энди тасаввур қилинг, Меркурийга ушбу аппарат олти ярим йилда етиб борган. Плутонга эса шунга ўхшаш бошқа аппарат 9 йилда етиб борган!
Бу Плутонга учган аппарат (New Horizons) техник жиҳатдан илғорроқ экани билан боғлиқ эмас. Бунинг сабаби, Меркурийга етиб бориш жуда мураккаб траэктория ва гравитацион манёврларни бажаришни талаб қилиши билан боғлиқ. Ҳатто ҳозирда ҳам ушбу сайёрага тўғридан-тўғри учиб бора оладиган аппарат мавжуд эмас ва Messenger ҳам йўл-йўлакай аввалига Ернинг ўзининг атрофида, кейин эса икки марта Венера атрофида гравитацион манёвр қилишига тўғри келган.
Умумий ҳисобда аппарат Меркурийга етиб бориб, барқарор ишлай бошлаши учун нақ олти бора шундай мураккаб гравитацион манёвр қилишига тўғри келган. У биринчи марта 2008 йилда Меркурийга икки бора яқин боришга муваффақ бўлган бўлса-да, лекин бу яқинлашиш аппаратнинг барқарор ишлай бошлаши учун етарли бўлмаган. У сайёра яқинидан учиб ўтиб, яна қайтган ва кейинчалик 2009 йилда яна бир бора шундай манёврни бажариб, олислашиб кетган. Фақат 2011 йилнинг 17 март санасига келибгина Messenger Меркурий орбитасида тормозланди ва ўзининг белгиланган илмий миссияларини бажаришга киришди.
Аввалига Messenger’нинг ишлаш давомийлиги атига бир йил деб режалаштирилган эди. Яъни мутахассислар у билан 2012 йилнинг 17 мартигача ишлашни кўзга тутган эди. Бироқ ресурслар захираси етарли бўлгани учун аппарат ишлашда давом этди ва унинг илмий миссияси бироз кенгайтирилди. Унга энди Қуёш фаоллигининг ортиши таъсирида Меркурийда қандай ўзгаришлар юзага келишини кузатиш вазифаси ҳам юкланди.
Бутун иш фаолияти давомида Messenger 277 мингдан зиёд суратларни Ерга юборди (аслида 75 мингта сурат олинишига умид қилинганди). Рельеф ва топография анчайин мукаммал тақиқ қилинди ва сайёрада жарликлар, даралар мавжудлиги аниқланди. Шунингдек, аппаратнинг нейтрино детектори Меркурий атмосферасида Ерда учрамайдиган ҳодиса – юқори энергетик нейтрино мавжуд бўлишини аниқлади ва бу нарса Қуёшдаги чақнашлар туфайли юзага келиши тасдиқланди. Шунингдек, Меркурий магнитосфераси Қуёш шамоли билан кучли ўзаро таъсирлашиши маълум бўлди.
Шундай қилиб, бир йил ишлаши режа қилинган аппарат Меркурий орбитасида яна тўрт йил барқарор ишлаб берди. Унинг ёқилғиси тугагани 2014 йилнинг охирида маълум бўлди. Ёқилғи тамом бўлгандан кейин аппарат Қуёш ва Меркурийнинг кучли ўзаро тортишиши ўртасидаги резонанс сабаб ўз барқарор орбитасидан кескин оға бошлади ва ростланиш, тормозланиш манёврларини бажара олмай қолди. Охир оқибат, 2015 йилнинг 30 апрель санасида NASA Messenger миссиясининг якунланганини эълон қилди. У Меркурий сиртига қулаб, пачоқланиб кетди.
Музаффар Қосимов тайёрлади.
Изоҳ (0)