Koinotdagi eng yirik obyektlar. Yer bir zarra xolosmi?

Koinotning naqadar katta va ulkan ekanligini ko‘pchilik tasavvur qila olmaydi. U shu qadar keng va favqulodda kattaki, uning hozirda bizga ma’lum bir chetidan boshqa bir chetiga yetib borish uchun yorug‘lik tezligida uchgan taqdirda ham milliardlab yil kerak bo‘ladi. Shuningdek, shunday favqulodda ulkan koinotda o‘lchamlariga ko‘ra kishi aqlini shoshirib qo‘yadigan yana shunday obyektlar borki, quyida ulardan bir nechtasi haqida hikoya qilamiz.

Hozirda fanga ma’lum eng yirik ekzosayyora – GQ Lupi b nomli galaktika. Uni olimlar ilk bor 2005-yilda aniqlashgan edi va o‘shanda astronomlar bu obyekt aslida nima ekanligini bila olishmagan. Bu jism aniqlangan paytda o‘z yulduzidan Pluton bilan Quyosh orasidagi masofadan ham 2,5 barobar olisda joylashganligi ma’lum bo‘lgan. O‘lchamlariga ko‘ra esa u yoki favqulodda yirik, ulkan sayyora bo‘lishi yoki mitti jigarrang yulduz bo‘lishi ehtimoli bor edi. Sinchiklab tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki, GQ Lupi b obyekti bu aslida Yupiterdan ham 3,5 barobar katta radiusga ega juda yirik sayyora ekan. U hozircha aniqlangan sayyoralar ichida eng kattasidir.

Eng katta yulduz esa Quyoshdan 1 700 marta katta bo‘lgan radiusga ega UY Scuti yulduzi sanaladi. Taqqoslash uchun aytish mumkinki, bu yulduzning ichiga Quyosh tizimining Yupiter orbitasigacha bo‘lgan qismi bemalol sig‘adi. Uning gaz va changlari esa Quyosh sistemasidan ham katta masofalarga – 400 astronomik birlikkacha bo‘lgan fazoga sochilib turadi.

Eng katta tumanlik deb astronomlar Tarantul tumanligini tan olishadi. Bu obyekt Yerdan 170 000 yorug‘lik yili masofada, katta Magellan bulutida joylashgan. Tarantul tumanligi bizning galaktikamizga yaqin tevarakda yangi yulduzlar shakllanayotgan eng faol joydir. Uning kengligi 1 800 yorug‘lik yili masofasigacha borib yetadi.

Eridan Voyd bo‘shlig‘i koinotdagi bizga ma’lum eng katta bo‘shliq hisoblanadi. 2004-yilda astronomlar WMAP xaritalarida aniqlagan ushbu joy haqiqatan ham mutlaqo “kimsasiz” ekanligi bilan kishini taajjubga soladi. Kengligi 1,8 milliard yorug‘lik yiliga teng bo‘lgan ushbu bo‘shliqda na biror dona yulduz, na gaz va chang buluti, hattoki mavhum materiyaning sharpasi ham aniqlanmagan. U joy shunchaki bo‘m-bo‘sh.

IC 1101 – eng yirik galaktika. Galaktikalar o‘zi haqiqatan ham juda ulkan o‘lchamlarga ega bo‘ladi. Masalan, bizning Somon yo‘li galaktikamizning o‘zi diametriga taxminan 100 000 yorug‘lik yili masofasiga ega. Bu biznikiga o‘xshash spiralsimon galaktikalar ichida o‘rtacha o‘lcham hisoblanadi. IC 1101 esa Somon yo‘lidan o‘lchamiga ko‘ra 50 marta katta va massasiga ko‘ra 2 000 marta kattadir! Bu ulkan galaktika 5,5 million yorug‘lik yili masofasiga cho‘zilgan diametrga ega. U Somon yo‘li va unga qo‘shni Andromeda galaktikasi birgalikda egallagan joydan ham katta joyni egallagan.

Eng yirik qora tuynuk TON618 deb nomlanadi va u mohiyatan kvazar bo‘lib, taxminan 66 millionta Quyosh massasiga teng massali obyektdir.

Eng yirik galaktik tashlamalar Fermi shishlari sanaladi. 2005-yilda astronomlar Somon yo‘li galaktikasining yaqinida diametri 25 ming yorug‘lik yiliga teng bo‘lgan ulkan strukturalarni aniqlashgan. Uning o‘lchami Somon yo‘lining chorak qismiga teng ekanligidan ko‘rinib turibdiki, bu qandaydir juda ulkan obyektdir. Olimlarning fikricha, Fermi shishlari deb nomlangan ushbu obyekt qachonlardir – uzoq o‘tmishda mavjud bo‘lgan qora tuynukning qoldig‘i bo‘lishi mumkin ekan.

Eng yirik yaxlit obyekt – SPT2349-56 protoklasteri. U juda qadimda, koinot hozirgidan 10 barobar yoshroq va qaynoqroq bo‘lgan zamonda shakllangan. O‘shanda u 14 ta alohida galaktikaning o‘zaro birlashib ketishidan hosil bo‘lgan. Ushbu obyektning massasi Quyosh massasidan 10 trillion marta katta ekani aniqlangan. Qo‘shimcha tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki, SPT2349-56 obyekti atrofida yana kamida 50 galaktika aylanar ekan.

Galaktikalarning eng yirik to‘dasi Shepli o‘ta katta to‘dasidir. Uni 1930-yillar boshidayoq astronom Xarlou Shepli topgan edi. Ushbu ulkan galaktika to‘dasi tarkibida 8000 taga yaqin galaktika mavjud. Ularning umumiy massasi esa Quyosh massasidan 10 million milliard marta kattadir.

Eng yirik galaktik klaster Laniakeya klasteri bo‘lib, bizning Somon yo‘li galaktikamiz uning juda-juda kichik bir bo‘lagi xolos. Laniakeya klasterining chek-chegarasi ma’lum emas. Undagi galaktikalar soni esa 100 000 dan ziyod. Laniakeyaning diametri 520 million yorug‘lik yiliga teng deb baholangan.

Kvazarlarning eng yirik to‘dasi esa Huge-LQG deb nomlanadi. Kvazarlarning o‘zi ham aslida juda katta obyektlar bo‘ladi. Lekin ularning to‘dalari ham favqulodda yirik va katta samoviy obyektlarga birlashadi. Huge-LQG 73 ta kvazardan tashkil topgan bo‘lib, massasi 6,1 kvintillion Quyosh massasiga tengdir. Diametri esa 4 milliard yorug‘lik yilini tashkil qiladi.

Muzaffar Qosimov