Lotin alifbosidagi “J” harfini ikkita qilish taklif etilmoqda
Filolog va bloger Shahnoza To‘raxo‘jayeva Telegram’dagi kanali orqali lotin alifbosini isloh qilish yuzasidan bildirilayotgan takliflar bilan tanishtirdi. Quyida blogerning lotin yozuvida kutilayotgan o‘zgarishlar borasidagi fikrlari taqdim etiladi.
Kecha lotin alifbosini isloh qilishga bag‘ishlangan konferensiyada ishtirok etdim. Umuman olganda, o‘zgarishlarni yoqlayman.
Ammo “S” harfi bilan biroz mojaro bo‘ldi, shu borasida o‘z fikrimni aytib o‘tmoqchiman – mening pozitsiyam hujjat bo‘lib qolsin shu yerda.
Xullas, “S” harfi alifboga “J” bo‘lib kiryapti (jo‘ja – sŏsa). Yana J harfi ham qolyapti (jurnal, jyuri). Ya’ni endi ikkita J bo‘ladi!
Bu nima uchun qilinyapti?
Ç harfini alifboga kiritish uchun! S ni kiritmay turib uning asosida yasaladigan Ç ni kiritish mantiqsiz deyishdi.
Mayli, bu gapda jon bordir. Lekin S ni shu turishicha Ch o‘rniga qabul qilib qo‘yaqolaylik degan (nazarimda, jo‘yali) taklif o‘tmadi. “Biz turkiy dunyo bilan yaqinlashishimiz kerak” deyishdi.
Xo‘p, unda unlilarni, xususan, O‘ va I ni ham ikkitadan qilaylik, turkiy dunyoga yaqinlashish maqsad bo‘lsa degan savolga javob esa bunday bo‘ldi:
“Turklar qanday eshitsa, shunday yozadi, ularda yozuvda orfoepik prinsip birlamchi, bizning tilga bu xos emas. Biz o‘z manfaatlarimizni birinchi o‘ringa qo‘yishimiz kerak”.
Ya’ni, standartlar va prinsiplar bir xil emasligini, o‘rniga qarab o‘zgarib turganini siz ham angladingiz, shundaymi?
Maqsad, S ni alifboga kiritish, Ch ni aynan turklardek yozish, ammo jaa turklashib ketmaslik.
J ikkita bo‘lsa, nima qilibdi?
Men amaliyotchi sifatida bunga qarshi chiqdim (bilib qo‘yinglar-da :) ) S ni Ch o‘rnida qabul qilish yoki S ni shunchaki alifboga kiritmay, Ç ni qabul qilish, ya’ni J ni ikkita qilmaslikni yoqladim. Lekin hozircha olimlarning qo‘li baland keldi.
Boshqa (hozircha ehtimoliy) o‘zgarishlar bunday:
- O‘ – Ŏŏ
- G‘ – Ğğ
- Sh – Şş
- NG – alifbodan olib tashlanadi
Shuningdek, huquqshunos va bloger Xushnudbek Xudoyberdiyev ham lotin yozuvining isloh qilinishi borasidagi fikrlarini o‘z Telegram kanalida yozib qoldirdi:
Haqiqatdan lotin yozuvimizning uzoq kutilgan islohotiga yaqin qolgani kishini xursand qiladi. Nihoyat nazariyotchi olimlarimiz va amaliyotchi mutaxassislarimiz bir yoqadan bosh chiqarishga harakat qilib (konferensiyadagi gap-so‘zlardan boshlar bir yoqadan chiqmayotganga o‘xshaydi), bir to‘xtamga kelishayotgani bu o‘zbek tili uchun olamshumul ijobiy jarayon ekanligini tan olishimiz kerak.
Kanalim orqali ancha avval lotin yozuviga asoslangan alifbomizni imloh qilish kerakmi, degan savol bilan murojaat qilgan edim. O‘shanda 583 kishi (68%) isloh qilish tarafdori, 178 kishi (20,7%) hozirgidek qolishni yoqlagan bo‘lsa, 98 kishi (11,3%) kirillchada yozishni davom ettirishini aytgandi.
Men o‘z pozitsiyamni doim aytib kelganman — alifbomizning islohoti suv va havodek zarur, degichlar tarafdaman.
Oxirgi harakatlardan xulosa qilish mumkinki, islohot bo‘lishi aniq. Faqat bu qay ko‘rinishda, mana bunisi ham juda muhim. Islohotlar mavjud muammolarni bartaraf etishga yordam beradimi yoki u navbatdagi muammolarni keltirib chiqaradimi? Yoki muammoning yarmini yechib, qolganini o‘z holicha tashlab qo‘yadimi?
Umid qilamizki, soha mutaxassislari bu bo‘yicha nisbatan ma’qul variantni tanlashadi. Barcha uchun eng optimal variant bo‘lmaydi baribir. Kimgadir u yoqadi, kimgadir bu. Hammaning ko‘nglidan chiqishni iloji yo‘q.
Masalan, menga “J” harfini ikkita qilish taklifi mutlaqo yoqmadi.
Bizda bir muammoning yechimi albatta keyingi muammolarni keltirib chiqarishi shartmi? Albatta oddiy xalq uchun yaxshigina “syurpriz” tayyor turishi kerakda, a?
Masalan, taklifga ko‘ra, bundan buyon quyidagicha yozilishi kerak:
- Andijon - Andicon
- Jajji - Cacci
- Janjal - Cancal
- Jonajon - Conacon
- Jamol Kamol (yozuvchimiz) - Camol Kamol
- Jamuljam - Camulcam
- Jang-jadal - Cang-cadal
- Jimjit - Cimcit
- Jar - car
- Onajon - Onacon
Alifboni isloh qilish jarayonida hormay-tolmay mehnat qilayotgan insonlar, Sizlarga ming rahmat! Shu ishga kim bosh qo‘shayotgan bo‘lsa, umridan baraka topsin. Lekin iltimos, iltimos, iltimos, “J”larimizga tegmanglar. “J”ga tegib, qattiq adashyapsizlar. “J”larimizni tinch qo‘ying. Yo‘qsa, hammayoq “J” bo‘lib ketishi mumkin”, — deb yozadi Xushnudbek Xudoyberdiyev.
