АҚШ ва Россия ўртасида ядровий қуролларни тийиб турувчи битта битим қолди

Америка Қўшма Штатлари ва Россия ўртасида фақатгина битта ядровий қуролларни тийиб турувчи битим қолди. Бу ядровий уруш бошланишига олиб келмаслиги мумкин, бироқ уруш ҳақидаги хавотирларни камайтирмайди ҳам. Бу ҳақда Associated Press агентлиги ёзди.

Манбага кўра, Куба ракета инқирози даврида АҚШ ва Совет Иттифоқи ядровий тўқнашувга жуда яқин бўлган. Ўша пайтда бутун инсоният атом уруши соясида яшади. Лекин 1970 йилларга келиб, Америка ва Совет раҳбарлари ўртадаги тарангликни юмшатувчи қадамлар ташлашни бошлаган. Натижада инсоният учун муҳим бўлган бир қатор келишувларга эришилди. 1987 йилда ўрта масофага учувчи ракеталар (Тhе Intermediate-Range Н Форcес Треатй, ИНФ) борасида келишувга эришилди. Яъни бу битим ўрта масофага учувчи ядро қуролларини бутунлай йўқ қилишга қаратилган эди.

АҚШ бу шартномадан 2019 йилда чиқиб кетди. Жорий йилнинг 5 август куни Россия ҳам битим доирасида ракеталарни жойлаштириш бўйича ўзига қўйилган чекловларни бекор қилганини эълон қилди. Эндиликда Москва ва Вашингтон ўртасида фақат битта ядровий қуролларни чекловчи битим — “Неw START”гина қолди, холос. Мутахассисларнинг айтишича, бу келишув ҳам хавф остида қолмоқда, сабаби шартнома 2026 йилнинг февраль ойида тугайди.

Халқаро стратегик тадқиқотлар институтининг ядровий назорат бўйича мутахассиси Александр Боллфрасснинг айтишича, юқоридаги омиллар ядровий фалокатни муқаррар қилмайди.

“АҚШ ва Россия ўртасидаги ядровий келишувларнинг тугаши ядровий урушни муқаррар қилмайди. Лекин бу хавфни камайтирмайди ҳам”, — деган ядро бўйича мутахассис.

Қайд этилишича, икки томон ҳам ядро бўйича кўплаб халқаро мажбуриятларни бўйнига олган. Бироқ томонлар ўртасидаги беқарор муносабат ва ўзаро мулоқотнинг йўқлиги глобал таҳдидни оширмоқда.

АҚШ ва Россиянинг ядровий арсеналини 1970–1980 йиллардаги билан солиштирганда анча катта фарқ юзага келади. 1986 йилда Совет Иттифоқининг ядровий каллаклари сони 40 000 дан ортиқ эди. АҚШда эса 20 000 дан кўп каллак бўлган. Кейинчалик имзоланган бир қатор битимлардан сўнг бу рақамлар кескин камайди.

Америка Фанлар Федерацияси 2025 йилнинг март ойида тақдим этган маълумотига кўра, Россияда 5 459 та, АҚШда эса 5 177 та ядровий каллак мавжуд. Бу эса дунё ядро арсеналининг 87 фоизини ташкил этади.

1972 йил май ойида, Куба ракета инқирозидан 10 йил ўтиб, АҚШ ва СССР стратегик қуролларни чеклаш бўйича биринчи келишув битимини имзолашди. Бу битим ядровий ракеталар, бомбардимончи самолётлар ва сувости кемаларига чекловлар ўрнатди. Шунингдек, улар баллистик ракеталарга қарши мудофаа шартномасини ҳам тузиб, ядровий зарбага қарши чиқувчи тизимларга чекловлар киритишди.

1987 йилда СССР етакчиси Михаил Горбачёв ва АҚШ президенти Роналд Рейган ўрта масофага учувчи ракеталар битимини имзолади. Бу шартнома 500 дан 5 500 километргача бўлган масофага учувчи ракеталарни камайтириши ва тийиб туришини кўзда тутган. Дональд Трамп ўзининг биринчи президентлик даврида бу келишувдан чиқди. Оқ уй бу ҳаракатларидан мақсад битимга қўшилмаган Эрон ва Хитой каби давлатларни стратегик жиҳатдан заифлаштириш эканини билдирган. Эндиликда Россия ҳам шартнома доирасидаги мажбуриятларини бажармайди.

Россия ўзининг ўрта масофага учувчи “Орешник” номли гипер товушли ракетасини 2024 йилда Украинага қарши синовдан ўтказди. Президент Владимир Путиннинг сўзларига кўра, бундай турдаги қуроллар Беларусь давлати ҳудудига ҳам жойлаштирилган.