Эронда шоҳ режими ағдарилган 1979 йили ҳокимият шиа руҳонийлари қўлига ўтди. Саддам Ҳусайн шундоққина биқинида қурилган теократик режимни ўзи учун хавф сифатида кўрди. Боиси ироқликларнинг катта қисми шиа мазҳабига эътиқод қилар, бу эса инқилоб импорт қилиниши мумкинлигини англатар эди.
Айни шу омил туртки берган Ироқ-Эрон уруши 1980 йилдан бошлаб 8 йил давом этди. Бироқ Саддам Ҳусайн ўз олдига қўйган мақсадларга эриша олмай, мисли кўрилмаган иқтисодий муаммолар билан юзлашди. Мамлакат бўйнига 80 миллиард доллар қарз юкланди. Уруш вайроналарини тиклаш учун кетадиган маблағ 240 миллиард долларга баҳоланган.
Бағдод кредиторлари орасида нефтга бой Кувайт ҳам бор эди. Бироқ Саддам Ҳусайн қарзни қайтаришни истамасди. Шу боис у Ироқни қарз мажбуриятидан озод этиш талаби билан қўшнисига юзланди. Бироқ рад жавобини олгач, келгусида юз мингдан ортиқ инсонларнинг ҳаётига зомин бўладиган, минтақа об-ҳавосини кескин ўзгартириб юборадиган қадам ташлади. Кувайтга босқин бошланди.
Ироқ қуролли кучлари юз мингдан зиёд аскар, 3 мингдан ортиқ танк билан кутилмаганда ҳужум қилди. Кичик ва заиф амирлик бир кун ичида маҳв этилди. Бағдод суверен давлатни ўз таркибига 19-вилоят сифатида қўшиб олди. Кувайт амири Шайх Жабер ал-Аҳмад ал-Сабаҳ эса оиласи билан Саудия Арабистонига қочишга мажбур бўлди. Саддам Ҳусайннинг кескин ҳаракатлари қолган араб етакчиларини ҳам қўрқитиб юборди. Улар кейингиси ўзлари бўлишидан ҳадикда эди.
Ғарб давлатлари Кувайтга босқинни қоралаб, Саддам Ҳусайндан ўз қўшинларини олиб чиқишни талаб қилди. Лекин Ироқ раҳбари БМТ хавфсизлик кенгашининг талабини рад этди. Шундан сўнг АҚШ бошчилигида халқаро коалиция тузилди. Унинг таркибида 39 та давлатдан келган қарийб бир миллион ҳарбий, 3600 дан ортиқ танк ва 10 000 дан зиёд зирҳли транспорт воситаси бор эди. Қолаверса, коалиция таркибидан 2500 га яқин замонавий самолётлар ҳам ўрин олган эди. Бу эса иттифоқчиларга ҳаво устунлигини қўлга киритиш имконини берди. Шундай қилиб, 1991 йил 17 январь санасидан Ироққа қарши “Чўл бўрони” ҳарбий амалиёти бошланди.
Юқори даражадаги мувофиқлаштириш, илғор технологиялар ҳамда жанговар маҳорат шарофати билан коалициянинг қўли баланд келди. Ироқ қуролли кучлари жанговар ҳаракатларнинг ҳеч қайси театрида муваффақиятга эриша олмай, қақшатқич мағлубиятга учради. Қўшма Штатлар мазкур урушда юқори аниқликдаги қуролларни қўллаш билан, ҳарбий ҳаракатлар олиб боришда янги саҳифа очди.
Шундай қилиб, Саддам Ҳусайн томонидан узоқ йиллар давомида қурилган даҳшатли уруш машинаси яксон қилинди. Бағдод ўз қўшинларини Кувайтдан олиб чиқа бошлади. Мана шундай колонналардан бири икки давлатни боғловчи автомобиль йўли бўйлаб кетаётган эди. 80-автомагистрал номи билан танилган мазкур йўналиш унда юз берган даҳшатли воқеа сабаб тарихга “Ўлим йўли” номи билан кирди. Фожиа 1991 йилнинг 26-27 февраль кунлари содир бўлди.
Кувайт шаҳридан бошланиб, Ироқнинг Басрасига борадиган йўл 2000 га яқин транспорт воситалари билан тўла эди. Унинг таркибида танклар, зирҳли транспорт воситаларидан ташқари, сон-саноқсиз фуқаровий техникалар ҳам бўлган. Бироқ халқаро коалицияни бошқараётган қўмондонлик уларнинг чекинишига кўз юма олмади. Шундай қилиб, уларни бомбардимон қилиш учун кўрсатма берилди.
Коалициянинг F-15 қирувчи самолётлари колонна боши ва охиридаги техникаларга зарба бериб, ҳаракатни тўхтатди. Талвасага тушган ироқликлар техникаларни ташлаб, ҳар томонга қоча бошлади. Иттифоқчилар максимум талафот етказиш учун МК-20 Rockeе II кассетали бомбаларини қўллади. Вазни 200 кг дан ошадиган бу турдаги бомбалар 247 та кичик портловчи элементдан иборат бўлиб, кенг майдондаги нишонларни зарарсизлантириш имконини беради.
Орадан кўп ўтмай F/А-18 қирувчилари ҳамда А-10 Thunderbolt II ва А-6 Интрудер ҳужумкор самолётлари ҳам жангга қўшилди. Ироқликларга Марк 82 ва Марк 84 бомбалари, шунингдек юқори аниқликдаги АGM-65 Мавериcк ракеталари билан зарба берилди. Бироқ коалиция қўмондонлари бу етарли эмас деган хулосага келишди. Колоннани бомбардимон қилишга АC-130 Gunship оғир қуролланган самолётлари ҳам жалб этилди. Том маънода гўшт майдалагичга айланиб қолган ҳудуддан амаллаб чиқиб олган техникаларни эса Apache вертолётлари бирма-бир овлади.
Воқеани ҳар икки томон даҳшат билан хотирлайди. Омон қолган ироқликлар ҳар ёқда ётган жасадлар ва ҳали қони кетмаган тана бўлакларини эслаб, ҳаёти давомида бундай қўрқинчли ҳолатга гувоҳ бўлмаганини таъкидласа, иттифоқчилар ўзлари етказган талафот кўламидан таъсирланади.
Коалициянинг бу қадами ҳанузга қадар турли баҳс-мунозаралар Марказида турибди. Айримлар буни уруш жинояти сифатида баҳоласа, бошқалар наздида қочаётган карвон қонуний нишон ҳисобланган. АҚШ Марказий Қўмондонлигининг ўша вақтдаги раҳбари Норман Шварскоф чекинаётган карвонга ҳужумни оқлаб, қуйидагиларни айтган эди:
“Биз Кувайтдан шимолга чиқадиган автомагистрални бомбардимон қилганимизнинг биринчи сабаби шуки, бу йўлда жуда кўп ҳарбий техника бор эди. Мен барча қўмондонларга буйруқ берган эдим: имкон қадар Ироқ техникаларининг ҳар бир қисмини йўқ қилишни истайман. Чунки агар биз уларни йўқ қилсак, кейинчалик фойдалана олишмайди”.
Ўша кунги фожиада қанча ироқлик ўлдирилгани номаълум. Энг консерватив ҳисоб-китобларга кўра 200-300 инсон қурбон бўлган. Яна бошқа манбаларда эса мингга яқин рақамлар келтирилади. Британиянинг The Independent нашри мухбири Роберт Фиск воқеа жойига биринчилардан бўлиб келган ОАВ вакилларидан.
“Мен ёниб кетган автомобиллар ичида ва қумда юзтубан ётган жасадлар сонини санай олмадим. Улар йўл бўйлаб тарқалиб кетган эди. Аҳволни кўрган ҳар бир киши буни “ўлим манзараси” деб атарди”, дея бўлган воқеаларни хотирлайди у.
Воқеаларни бевосита бошдан кечирган, “ўлим зонаси”дан пиёда қочиш бахтига муяссар бўлган ироқлик аскарлардан бири 1993 йили ўз хотираларини Washington Post нашри билан улашди.
“Юзлаб машиналар портлатилган, аскарлар чинқирарди. Тун эди, бомбалар осмонни ёритарди. Ёнаётган машиналар, йўл бўйида ётган жасадлар… Мен қочиб кетишга ҳаракат қилдим, Басрага фақат пиёда етиб бордим”, деган у.
Кувайт шаҳридан Ироқ томон ҳаракатланаётган карвон таркибидаги 1400-2000 транспорт нишонга олинган. Аммо уларнинг фақат 28 таси ҳарбий техника эди. Қолгани кувайтликлардан тортиб олинган автомобиллар, юк машиналари, микроавтобуслар бўлган. Баъзи гувоҳликларга кўра, улар орасида бульдозер ҳам бор эди. Қисқача айтганда, ироқликлар қўлга тушмаслик учун юришга яроқли нима топса, ўшандан фойдаланган.
Коалициянинг ҳаракатларига нисбатан саволларнинг кети шу кунга қадар ҳам узилмай келаётганига сабаб тинч аҳоли омилидир. Баъзилар карвон таркибида Кувайтни ташлаб қочаётган оддий инсонлар бўлганини ҳам айтади. Бироқ ҳарбийлар буни рад этиб, улар Ироқ армиясининг чекинаётган контингенти бўлганини даъво қилган. Яна баъзи тахминларга кўра, колонна ичида чиндан ҳам ироқликлар томонидан гаровга олинган тинч аҳоли бор эди.
Воқеа иттифоқчилар, айниқса Оқ уйни ташвишга солди. Улар даҳшат кўлами коалициянинг “халоскор” образига соя солишидан қўрқишарди. Фожианинг эртаси куни, яъни 1991 йилнинг 28 февралида АҚШ президенти Жорж Буш ҳарбий ҳаракатлар тўхтатилганини эълон қилди.
Бироқ “Ўлим йўлаги”нинг ҳикояси шу билан тугамади. 2003 йили кичик Буш Саддам Ҳусайн режимини ағдариш нияти билан Ироққа босқин уюштирди. Навбатдаги коалиция бу мақсад учун 80-автомагистралдан фойдаланди. Ҳозир эса у тинч мақсадлар учун хизмат қилмоқда.
Изоҳ (0)