Сўнгги пайтларда Ўзбекистонда АҚШ долларининг сўмга нисбатан курси сезиларли даражада пасайиб, бир вақтлар кузатилган ўсиш тенденциясига қарама-қарши ҳолат юзага келди. Йил бошида долларнинг расмий курси 12 915,18 сўмни ташкил қилган бўлса, бугунги кунда расмий курс 12 509,83 сўмга пастлади.
Ушбу ўзгариш бир қатор иқтисодий омиллар таъсирида юзага келмоқда ва мамлакат иқтисодиётининг турли соҳаларига ўз таъсирини кўрсатмоқда.
Доллар курсининг пастлашига турки берувчи бир қанча омиллар мавжуд. Улардан бири – бу экспорт тушумларининг, хусусан, олтин сотувининг кескин ўсиши ҳисобланади.
Ўзбекистоннинг асосий экспорт маҳсулотларидан бири бўлган олтиннинг жаҳон бозоридаги нархининг юқорилиги мамлакатга валюта оқимини сезиларли даражада оширди.
Эътибор қаратилса, олтин нархи охирги 1 йил 50 фоизгача, охирги 2 йилда эса 70 фоизгача қимматлади. Нафақат олтин, мис ва уран экспортидан ҳам тушумлар ортиб бормоқда. Бу эса ўз навбатида, ички валюта бозорида таклифнинг кўпайишига ва долларнинг сўмга нисбатан курсининг пасайишига олиб келмоқда.
- 2025 йилнинг январь июнь ойларида доллар курси 2 фоиздан кўпроқ пасайиб, 266,35 сўмга — 12 920,48 сўмдан 12 654,13 сўмга тушди. 2024 йилнинг биринчи ярмида сўм 1,75 фоизга (+216,39), 2023 йилда 2,34 фоизга (+262,6 сўм) пасайди.
Иқтисодий таҳлилчи Миркомил Холбоев бу ҳақида шундай ёзди.
“Экспорт тушумларининг ортиши, олтин экспортидан тушумларнинг стерилизация қилиниши, Ой бошида рублнинг бир оз мустаҳкамланиши натижасида тезлашган пул ўтказмаларининг лаг (кечиккан) таъсири ёки кутилмаларнинг ўзгариши (масалан, сўмнинг нисбатан барқарор қолиши сўмда жамғаришнинг жозибадорлиги оширмоқда, бу жамғарувчилар томонидан хорижий валюта таклифининг оширилишига сабаб бўлаётган бўлиши мумкин).
Шунингдек, сўнгги кунларда Яқин Шарқдаги геосиёсий вазиятнинг кескинлашиши олтин нархининг ўсишига олиб келди. Бу эса олтин экспортини яна оширган ва ички валюта бозорида қулай шарт шароитлар яратаётган бўлиши мумкин”.
Иқтисодчи Отабек Бакиров олтин сотишдан келаётган даромадларни захиралаш ўрнига уни истеъмолга йўналтирилаётганини айтиб чиқди.
“Амалда йўқ жойдан, қулай конюнктура Ўзбекистонга бир неча миллиард долларлик долларлик қўшимча даромадларни совға қилмоқда. Биз бу совғани захиралаш ўрнига истеъмолга йўналтирмоқдамиз” деб ёзди иқтисодий таҳлилчи Отабек Бакиров.
Доллар курсининг пасайиши Ўзбекистон иқтисодиётига ҳам ижобий, ҳам салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
Ижобий таъсирлари — импортнинг арзонлашиши, миллий валютанинг мустаҳкамланиши импорт қилинадиган товарлар ва хизматларнинг сўмдаги нархини пасайтиради. Ўз навбатида, бу ишлаб чиқариш учун зарур бўлган хом ашё ва ускуналарни харид қилувчи корхоналар учун харажатларнинг камайишига олиб келиши мумкин. Аҳоли учун эса четдан келтириладиган истеъмол товарлари арзонлашиши мумкин.
Импорт товарлари нархининг пасайиши мамлакатдаги умумий нархлар даражасига, яъни инфляцияга пасайтирувчи босим ўтказиши мумкин. Шу билан бирга, Ўзбекистоннинг давлат ва корпоратив ташқи қарзлари асосан хорижий валютада, хусусан, долларда номинация қилинган. Сўмнинг мустаҳкамланиши ушбу қарзларга хизмат кўрсатиш учун зарур бўлган миллий валютадаги харажатларни камайтиради.
Шунингдек, доллар курсининг тушиши даромадларини сўмда оладиган аҳолининг хорижий валютага нисбатан харид қобилиятини оширади. Бироқ бу экспортчиларнинг рақобатбардошлигининг пасайтириши ва маҳаллий ишлаб чиқаришнинг сусайишига олиб келиши мумкин.
Сўм-доллар курси илгари жуда кичик оралиқда (коридорда) тебранар эди. Яъни кунлик ўзгариш жуда кичик бўларди. Ҳозир эса бу оралиқ бир оз кенгайди. Курс баъзи кунлари бир оз кўпроқ юқорига ёки пастга ҳаракат қиляпти. Бу эса “бунинг орқасида кимдир турибди”, “бу жараёндан кимдир соққа қиляпти” каби фикрларни уйғотмоқда.
Миркомил Холбоев сўм-доллар жуфтлигида коридор кенгайганлиги Халқаро Валюта Жамғармаси (ХВЖ)нинг узоқ вақтдан буён бериб келадиган тавсияларига амал қилинишни бошланганлиги натижаси эканлигини айтиб ўтди.
“ХВЖ деярли ҳар бир ҳисоботида сўмнинг мослашувчанлигини ошириш зарурлигини таъкидлаб келган. Жорий йилнинг апрель ойидан эса сўмнинг кунлик ўзгариши сезиларли кенгайди. Бу эса сўм кўпроқ бозор принциплари асосида ҳаракатланадиган валютага айланаётганини кўрсатаётгандек.
Албатта, кўпчилик сўмнинг кичик коридор билан тебранишига ўрганиб қолган лекин паст волатилликни таъминлаш бозорга жуда кўп аралашувни талаб қилади. Агар фундаментал омиллар валюта курсининг қадрсизланиши (ёки мустаҳкамланиши) ни талаб қилса-ю қарор қабул қилувчилар бунга тескари ҳаракат қилса, бу захираларнинг емирилишига ҳамда охир оқибат курснинг бир марталик нисбатан йирикроқ тўғриланишига олиб келиши мумкин (масалан 2023 йилдаги каби). Шунинг учун валюта курси ўзгаришида регулятор аралашувининг камайиши ижобий тенденция сифатида қабул қилиши керак.
Ўзи аслида сўм-доллардаги коридорнинг кенгайиши сўмни ноёб валютага айлантиргани йўқ, балки бошқа бозор принциплари асосида ўзгарувчи валюталарга (бир оз) яқинлаштирди холос”, деб ёзган у.
Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистонда доллар курсининг ҳозирги пасайиши асосан олтин нархи кескин кўтарилиши ва халқаро пул ўтказмаларининг ўсиши билан боғлиқ. Бу ҳолат импортёрлар ва ташқи қарзга эга бўлганлар учун фойдали бўлса-да, экспортёрлар учун муайян қийинчиликларни келтириб чиқаради.
Изоҳ (0)