Ўзбекистон 2026 йилгача Жаҳон савдо ташкилотига (ЖСТ) аъзо бўлмоқчи. Хўш, айни пайтда музокаралар қандай кетяпти? Мазкур ташкилотга қўшилгач нималарга эришамиз? “Дарё” ушбу мавзу доирасидаги саволларга жавоб олиш учун президентнинг ЖСТ масалалари бўйича вакили Азиз Урунов билан суҳбат уюштирди.
Ўзбекистон ЖСТга аъзо бўлиш йўлида қатъий ҳаракатланмоқда. Ташкилотга қўшилишнинг энг муҳим бешта фойдаси нималардан иборат?
Жаҳон савдо ташкилотига аъзо бўлишдан оладиган энг биринчи манфаатимиз—иқтисодиётда корхоналар учун тенг шароит яратилишидир. Бу ўз навбатида рақобат муҳити яхшиланишига олиб келади ва бу иккинчи муҳим жиҳат — рақобат муҳити яратилишига олиб келади. Рақобатсиз ривожланиш қийин. Тез ривожланган давлатлар тажрибасига қаралса, уларда иқтисодий ўсишнинг асосий манбаларидан бири рақобат муҳити бўлган. Учинчидан, сифатли инвестициялар келади. Бу иқтисодиётнинг барқарор ўсиши учун муҳим омил.
Бугун 166 та давлат ЖСТ аъзоси. Улар глобал савдо муносабатларининг 97 фоизини амалга оширади. Ташкилотга қўшилиш орқали оладиган тўртинчи энг муҳим фойдамиз — савдо муносабатларида ЖСТ аъзолари билан бир тилда гаплашиш бўлади.
Бешинчидан, ташқи бозорга очиламиз. Бу Ўзбекистоннинг нафақат ички бозори, балки ташқи бозорларни ҳам тадбиркорларимизга очилишига ёрдам беради. Глобал ишлаб чиқариш занжирига кириш учун катта имконият яратади. Масалан, савдо ва тарифлар тўғрисидаги бож битимининг бир моддаси транзит эркинлигига бағишланган. ЖСТга аъзо давлатларга транзит эркинлиги таъминланади. Ўзбекистон учун бу жуда ҳам муҳим меъёр ва имконият. Чунки бизда тўғридан тўғри денгизга чиқиш имконияти йўқ.
Ҳукумат Ўзбекистон ЖСТга 2026 йилгача аъзо бўлишини маълум қилди. Айрим мутахассислар аъзолик учун ҳали кўпроқ вақт керак, деган фикрда. Сизнингча, икки йил ичида бунга улгуриш мумкинми?
Ўзбекистон ЖСТга аъзо бўлишини барча давлатлар қўллаб–қувватламоқда. Ташкилотга қўшилиш мураккаб жараён, чунки бу фақатгина Ўзбекистоннинг ўзига боғлиқ эмас. Аъзо мамлакатларнинг шу нарсани қабул қилишига ҳам боғлиқ.
Биз ўзгаришларни фақатгина ЖСТга аъзо бўлиш учунгина қилаётганимиз йўқ. Иқтисодий барқарор ривожланиш учун керакли ислоҳотлар бор ва улар амалга оширилмоқда. Шунинг баҳонасида ЖСТга аъзо бўлиб кирмоқчимиз. Иккинчи тарафдан, ЖСТга аъзо бўлиш зарурлиги сабабли ҳам ўша ислоҳотларни тезлаштиряпмиз. Чунки корхоналардан “қачон рақобатга тайёр бўласан”, деб сўрасангиз, улар: “2060 йилгача менга имконият беринглар”, деб айтади. Лекин иқтисодий ривожланиш ва ташқи бозорларга чиқиш учун бизларни унча кутишга вақтимиз йўқ. Кутиш иқтисодий ривожланишимизни секинлаштиришга олиб келади. Биз тез ва барқарор ривожланмоқчи бўлсак, ташқи бозорларга очилишимиз, рақобатбардош бўлишимиз керак. Шу нуқтайи назардан 2026 йилгача ЖСТга аъзо бўлиш мақсад қилинган. Бугунги сиёсий ирода, давлат раҳбариятининг қўллаб–қувватлаши асосида бу бемалол амалга оширса бўладиган вазифа деб ўйлаймиз.
Бир йил ичида 14 та давлат билан икки томонлама музокараларни якунладик. Яна биз билан тизимли гаплашадиган 14–15 та давлат бор. Уларни кўпчилиги билан икки томонлама музокараларда анча олдинга илдамлаганмиз. Кўп томонлама музокаралар йўналишида ҳам фаол ишлар олиб боряпмиз.
ЖСТга аъзоликкача бўлган йўлнинг яримидан ўтдик дея оламиз. Бугунги кунда ЖСТга аъзо бўлишга номзод давлатлар қаторида устуворларидан бирига айланяпмиз. Ҳар бир давлат ЖСТга аъзо бўладиган давлат ким бўлади деган саволни қўяди. Шу нуқтайи назардан кўп давлатлар Ўзбекистон анча фаоллигини кўрмоқда ва шунга биз билан ҳамкорлик учун ўз вақтини ажратмоқда.
Айрим тадбиркорлар Ўзбекистон ЖСТга аъзо бўлишидан хавотир билдирди. Рақобат кучайса, маҳаллий кичик ва ўрта бизнес “синиши” мумкин деган фикрлар янграмоқда. Бунга қандай муносабат билдирасиз?
Тадбиркорлар ҳам, бизнес ҳам комфортни жуда яхши кўради. Албатта, осон бўлмайди. Рақобатга чидаш керак бўлади. Иккинчи тарафдан, рақобат тадбиркорларни фаолроқ ҳаракат қилишга ундайди. Тадбиркорларимиз ички бозорга қараб қолса, эртанги ривожланиш имкониятларини ўзига ўзи чегаралаб қўяди. Биз ҳар доим ташқи бозорларга чиқишни мақсад қилишимиз керак. Агар узоқ муддатли барқарор ривожланишни кўзлайдиган бўлсак, бунинг асосий манбаларидан бири экспортдир. Тез ривожланган кўп давлатларга қарасангиз, уларнинг асосий иқтисодий драйвери экспорт бўлган.
Иккинчи тарафдан, охирги 40 йиллик тенденция шуни кўрсатмоқдаки, иқтисодий ривожланишнинг асосий манбаларидан бири хизматлар соҳаси бўлмоқда. ЖСТга аъзо бўлиш ҳам бу йўналишда катта имконият эшигини очиб беради. Сервис бу бандлик, даромад ва иқтисодий ўсиш дегани.
ЖСТга аъзо бўлиш мамлакатда бизнес учун тенг шароит ва рақобат яратишга имкон беришини айтдингиз. Тани олиш керак, ҳозир Ўзбекистонда монопол мавқега эга корхоналар йўқ эмас. Келажакда монополия муаммоси қандай ечилади?
ЖСТ қайсидир мамлакатда монополия бўлмасин, деган қатъий шартни қўймайди. ЖСТнинг асосий шартларидан бири — тенг шароитни таъминлаш. Бунда ўша монопол корхоналарда ҳам кимнингдир имкониятини чегаралайдиган шароит бўлмаслиги керак.
Монопол корхона бўлиши мумкин, лекин у ички бозорда хорижий компаниялар билан рақобат қилишга мажбур бўлади. Ёки табиий монополиялар бор. Уларнинг бўлишига асосий сабаблардан бири хусусий сектор ўша фаолиятни таъминлаб бера олмайди ёки унда тижорий манфаат йўқ. Масалан, кўп мамлакатларда жамоат транспорти давлат томонидан таъминлаб берилади. Бундай фаолиятдан тижорий фойда кўриш жуда қийин. Мазкур йўналиш ёки бошқа хизматлар соҳаси тармоқлари иқтисодий муносабатларнинг муҳим иштирокчиси ҳисобланади.
Саноатга келадиган бўлсак, яқинда қабул қилинган президент фармонида давлатга қарашли аксарият йирик саноат корхоналарининг эксклюзив ҳуқуқлари бекор қилиниши белгиланди. Бу қолган корхоналарга ҳам тенг шароит яратиш дегани. Тенг шароит бор жойда ўз ўзидан рақобат муҳити яхшиланади. Рақобат муҳити борлиги эса ривожланиш бўлади дегани. Бу бир тарафдан давлат корхоналари учун чақириқ бўлиши мумкин. Иккинчи тарафдан, улар учун жуда ҳам катта имконият дегани. Чунки у корхоналар самаралироқ ишлаш ҳақида ўйлашни бошлайди. Пировардида бундан кўпроқ манфаат кўради.
Тадбиркорларнинг экспортдаги имкониятлари юқори эмаслиги, чет эл компаниялари билан ҳамкорликда қийналишлари кўп айтилади. ЖСТга аъзо бўлиш экспортни рағбатлантириш ва ўстиришга қандай таъсир қилади?
Аввало, экспорт имкониятларини кенгайтириш учун сизнинг маҳсулотингиз рақобатбардош бўлиши керак. Қолган масалалар, айтайлик профессионал гаплашиб олиш, ҳужжатларни тайёрлаш кабилар техник ишлардир. Маҳсулот рақобатбардош бўлса, у ўз эгасини топади.
Ўзбекистонда аксарият аҳоли хитой тилини биладими? Билмайди. Ҳатто бутун дунёда у тилни биладиганлар кам. Лекин бугунги кунда Хитой глобал экспортёрга айланиб бўлди. Унинг маҳсулотлари кириб бормаган давлатнинг ўзи йўқ. Чунки рақобатбардошлик бор. Сизда у ишлаб чиқарган маҳсулотга эҳтиёж, талаб мавжуд ва шунинг учун ҳам уни сотиб оласиз. Биз ҳам экспорт имкониятларини кенгайтириш учун аввало рақобат муҳитини яратишимиз керак. Бизнесда “чақалоқ тармоқлар” бор. Маълум даврда уларни оёққа туриб олиши учун имконият берилиши керак. Яъни 5 йил, узоғи билан 10 йил бўлиши мумкин. Агар уларга 20–30 йиллаб имконият берадиган бўлсак, демак бундай тармоқлар ҳеч қачон юришга ўргана олмайди.
ЖСТга кирсак, бойиб кетамиз деб фикрлар ҳам айтилади. Менимча, бу нотўғри. Аъзолик бир инструмент холос. Асосийси ундан тўғри фойдалана олишдир. Аъзолик қай даражада катта манфаат олиб келиши давлат олиб бораётган тўғри иқтисодий сиёсатга боғлиқ.
Ўзбекистон ҳукумати учун ЖСТнинг қайси шартларини бажариш қийин бўлмоқда?
ЖСТга аъзо бўлиш жуда ҳам қийин жараён. Давлатлар билан музокараларда биргина кичик масала устида ойлаб музокара қиламиз. Битта мисол, Корея Республикаси билан февраль ойида Сеул шаҳрига бориб музокара қилганмиз. Унда битта кичик масала қолганди. Февралдан май ойининг охиригача ўша масала устида музокара қилганмиз. Яқинда Корея президентининг Ўзбекистонга давлат ташрифи давомида эришилган келишув асосида тегишли баённомага давлатлар раҳбарлари олдида имзо қўйилди. Яъни осон масаланинг ўзи йўқ. Айниқса, кўп томонлама музокараларда тизимли ва жуда қийин масалалар кўтарилади. Бугунги кундаги сиёсий ирода, президент ва ҳукумат раҳбарларининг бизни қўллаб-қувватлаши туфайли биз учун “догма” масала йўқ. Ҳамма масалани ечими устида иқтисодий манфаатлардан келиб чиқиб бош қотирилади. Жамоамиз билан бунда ишлаб, ечимларни топиб келяпмиз. Яқин истиқболда ЖСТга аъзо бўлиш жараёнини якунига етказамиз.
Исломбек Умаралиев суҳбатлашди
Изоҳ (0)