“Мирзиёев ўзбекларга ҳукуматни танқид қилишда эркинроқ бўлиши учун ислоҳотлар ўтказди” — Буюк Британия нашри Ўзбекистонга бағишланган мақола эълон қилди

Буюк Британиянинг Emerging-Europe нашри Ўзбекистонни тушуниш учун кузатиш керак бўлган учта асосий тенденция ҳақида мақола эълон қилди. “Дарё” нашри қуйида ушбу мақоланинг эътиборга молик жиҳатларини тақдим этади.

Олти йилдан сал кўпроқ вақт олдин Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев лавозимга киришганидан сўнг, мамлакатда либерал, хорижда эса минтақавий интеграцияни амалга ошириш орқали Ўзбекистоннинг ички ва халқаро дунёқарашини тубдан ўзгартирди.

Бироқ Ўзбекистон бу ўзгаришларни қабул қилар экан, мамлакатни келажакдаги муаммоларни ҳал қилиш учун сувдан барқарор фойдаланиш стратегиясини яратиш ва плуралистик демократияни яратиш борасидаги ислоҳотлар қанчалик давом этишини кузатиши керак.

Мамлакат Евросиё марказида ўзининг стратегик мавқеини эгаллагани сабабли, кун тартибида учта асосий тенденция устунлик қилиши мумкин: ислоҳотларни давом эттириш зарурати; хилма-хиллик ва минтақавий интеграция; экологик ва ижтимоий муаммолар.

Янги президент, янги ислоҳотлар

Ислом Каримов Ўзбекистон 1991 йилда мустақилликка эришгандан то 2016 йил вафотигача бошқарди. Шавкат Мирзиёев 2016 йил декабрида президентликка келгач, ички ва халқаро сиёсатга бошқача ёндашди. Президент Мирзиёев аввалги даврларда инсон ҳуқуқлари поймол этилганини очиқ тан олди. Пахта саноатида мажбурий меҳнат бекор қилинди, Мирзиёев ўзбекларга сиёсий фикрларини, жумладан, ҳукуматни танқид қилишда эркинроқ бўлиши учун ислоҳотлар ўтказди.

“2017 йилгача Ўзбекистондаги сиёсат ҳақида очиқ гапиришни тасаввур қилиш қийин эди. Ҳозир биз анча очиқроқмиз, бу ҳақда гапиришимиз, мақолалар ёзишимиз, сиёсат ва ҳуқуқий тизимнинг айрим жиҳатларини танқид қилишимиз мумкин”, — дейди Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети проректори ҳамда Ўзбекистон Марказий сайлов комиссияси аъзоси, профессор Гулноза Исмоилова.

Исмоилова Каримов минтақавий ва марказий даражада “кучли давлат органлари” ва давлат салоҳиятига эга бўлган мустақил Ўзбекистонни барпо этиш йўлида ҳаракат қилган бўлса, бугунги кунда либерал ислоҳотлар кун тартибида биринчи ўринда туришини, эндиликда мамлакатда инсон ҳуқуқларини бир неча йил олдин бўлмаган тарзда танқидий муҳокама қилиш мумкинлигини айтди.

Президент Мирзиёев шаффофликни ошириш мақсадида суд-ҳуқуқ ислоҳотларини амалга оширди ва ҳатто АҚШ Халқаро тараққиёт агентлиги (USAID) ва Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Тараққиёт Дастури (UNDP) билан ҳамкорликда ўзбекистонликларга суд жараёнларини реал вақт режимида кузатиш имконини берувчи веб-сайтни ишга туширди.

АҚШнинг Freedom House инсон ҳуқуқлари ташкилоти сўнгги бир неча йил ичида эркинлик индекси рейтингини бир неча бор оширди — Мирзиёев президентликка келганидан бери бу кўрсаткич уч баробардан кўпроққа ошди.

Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилоти (EХҲТ) кузатувчилари ҳам сўнгги ислоҳотлар ва 2021 йилги президентлик сайловининг ташкил этилишини олқишлади.

Турли хиллик ва минтақавий интеграцияга эътибор қаратиш

Зардуштий, яҳудий, буддий, насроний ва мусулмонлар минтақада минг йиллар давомида бирга яшаб келган ва уларнинг аксарияти осон мулоқот қилиш учун бир неча тилда гаплашган. Бухоро яҳудийларининг аксарияти иброний алифбосида ёзилган тожик-форс тилининг лаҳжаси бўлган бухорий тилларида ва иброний, рус тилида сўзлашади; Мадрасада таҳсил олган мусулмонлар араб, форс ва турк тилларини билади. Туркий тил бўлмиш қорақалпоқ тили Ўзбекистон ғарбидаги Қорақалпоғистоннинг бутун ҳудудида, тожик тили эса Самарқанд ва Бухоро шаҳарларида кенг тарқалган.

Марказий Осиё тарихининг аксарият қисмида этно-миллий ўзига хослик билан боғлиқ бўлган бир хил тилда сўзлашадиган одамлар тушунчаси мавжуд бўлмаган. Аммо 1990 йиллар бошида Совет Марказий Осиёси бешта миллий давлатга бўлиниб кетди ва улар турли миллий тарих ва тилларни тарғиб қилиш орқали ажралиб туришга шошилди. Ўзбекистон фуқароларининг аксарияти ўзбек ва рус тилларида сўзлашади, бироқ бугунги кунда халқаро алоқаларни осонлаштириш учун кўп тиллиликни тарғиб қилишга қизиқиш кучайган.

Мирзиёев аввалги яккаланиш стратегиясини рад этиб, қўшнилар билан чегарадаги келишмовчиликларни бартараф этди ва Ўзбекистонни минтақавий интеграцияда етакчи ўринга қўйишга ҳаракат қилди. Ўнлаб йиллар давом этган баҳслардан сўнг Мирзиёев 27 январь куни Қирғизистон президенти Садир Жапаров билан чегарани демаркация қилиш бўйича муҳим келишувни имзолади.

Режалаштирилган Ўзбекистон–Қирғизистон–Хитой темирйўли мавжуд Туркманистон–Эрон–Туркия темирйўли ва ғарбий Хитой ўртасидаги бўшлиқни тўлдириш орқали Хитой ва Европа ўртасида Россияни айланиб ўтувчи янги юк ташиш йўлини очади.

Тошкентдаги Халқаро тадқиқотлар институти директори ўринбосари, доктор Акрам Умаров Қозоғистон билан “сиёсий синергия” ҳақида гапириб, у ерда ҳам худди Ўзбекистонда бўлгани каби, 1991 йилдан бери мамлакатни бошқариб келган ҳукмдор ўрнига янги президент келганини айтди.

Ўзбекистон ҳам, Қозоғистон ҳам коррупцияга қарши кураш ташаббуслари ва конституциявий ислоҳотларга устувор аҳамият қаратмоқда ва янги тезюрар темирйўл линияси Қозоғистоннинг Чимкент ва Туркистон шаҳарларини Ўзбекистоннинг мавжуд тезюрар темирйўл тармоғи билан пойтахт Тошкентдан Ипак йўли сайёҳлик шаҳарлари, Самарқанд ва Бухорога боғлайди.

Айнан Марказий Осиё савдо қилиш орқали Европани Хитой билан тарихан боғлаган ва Ўзбекистон нафақат Ғарбий ва Шарқий қўшнилари, балки жанубий қўшнилари учун ҳам ўзининг стратегик географик марказийлигини қамраб олишга интилмоқда. Умаров ўзбек сиёсатчиларининг Афғонистонни минтақавий институтларга қўшиш орқали Марказий Осиёнинг сиёсий бирлигига қўшишга қизиқиши ортиб бораётгани ҳақида гапирди.

“Марказий Осиё” сўзи кўпинча постовет таркибидаги беш давлат – Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистонга нисбатан қўлланилса-да, Афғонистон асрлар давомида минтақадаги хонлик ва империяларни Жанубий Осиё, Форс, ва Яқин Шарқ билан боғлашда муҳим рол ўйнаган.

Умаровнинг айтишича, Тошкент ҳозир Афғонистонни “Марказий Осиёнинг тарихий, ажралмас қисми” сифатида тан олади ва “Толибон” ҳокимиятга келгач, сиёсий ҳамкорлик имконияти қисқарган бўлса-да, мамлакат аҳолиси ва иқтисодиёти билан мулоқот қилиш учун бошқа ёндашувларни интиқлик билан кутмоқда.

Экологик ва ижтимоий муаммолар

Ўзбекистон сиёсий жиҳатдан олға интилиш тарафдори бўлса-да, экологик муаммолар ва ижтимоий ўзгаришларни муваффақиятли енгиб ўтиши керак бўлади. Ўзбекистоннинг пахта, узумзорлар ва мевали боғлар билан тўлдирилган унумдор деҳқон ерларини суғорадиган сув манбалари иқлим ўзгариши ва сувдан беқарор фойдаланиш тарихи билан таҳдид қилмоқда.

Бир пайтлар дунёдаги тўртинчи энг катта кўл бўлган Орол денгизининг қарийб 90 фоизи 1960 йилдан бери сувдан беқарор фойдаланиш туфайли қуриган. Бир пайтлар Орол денгизи атрофдаги иқлимни мўтадиллаштиришга ёрдам берган, ҳозир эса иссиқ ва қуруқ. 

Ўзбекистонда сувдан фойдаланишнинг 90 фоизи қишлоқ хўжалиги ҳиссасига тўғри келади, бироқ мамлакат каналлари орқали ўтувчи сувнинг 37 фоизи далаларга етиб бормасдан сизиб чиқиб кетади. 2020 йилдан бошлаб Ўзбекистон ҳукумати сувни тежайдиган томчилатиб суғоришни амалга оширишга ҳаракат қила бошлади, бироқ давлат томонидан субсидияланган кредит ва солиқ имтиёзларига қарамай, БМТнинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти маълумотларига кўра, томчилатиб суғоришдан ернинг фақат 0,11 фоизи фойдаланилмоқда.

Модернизация Ўзбекистонда азалдан жамият ҳаётининг асоси бўлиб келган нарсага, жумладан, маҳаллага ҳам таъсир қилади. Бироқ кўпгина ҳудудларда ёшлар йирик шаҳарларга қараганда консервативроқ бўлиши мумкин бўлган ижтимоий маконда маҳалла функцияларида иштирок этишдан олдинги авлодларга қараганда камроқ қизиқиш билдирмоқда.

Мирзиёев маҳаллаларни расмий давлат институтлари сифатида тузиб чиқди ва 2022 йили ёшлар фаоллигини ошириш мақсадида маҳаллаларга ёшлар етакчиси ролини киритди.