Buyuk Britaniyaning Emerging-Europe nashri O‘zbekistonni tushunish uchun kuzatish kerak bo‘lgan uchta asosiy tendensiya haqida maqola e’lon qildi. “Daryo” nashri quyida ushbu maqolaning e’tiborga molik jihatlarini taqdim etadi.
Olti yildan sal ko‘proq vaqt oldin O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev lavozimga kirishganidan so‘ng, mamlakatda liberal, xorijda esa mintaqaviy integrasiyani amalga oshirish orqali O‘zbekistonning ichki va xalqaro dunyoqarashini tubdan o‘zgartirdi.
Biroq O‘zbekiston bu o‘zgarishlarni qabul qilar ekan, mamlakatni kelajakdagi muammolarni hal qilish uchun suvdan barqaror foydalanish strategiyasini yaratish va pluralistik demokratiyani yaratish borasidagi islohotlar qanchalik davom etishini kuzatishi kerak.
Mamlakat Yevrosiyo markazida o‘zining strategik mavqeini egallagani sababli, kun tartibida uchta asosiy tendensiya ustunlik qilishi mumkin: islohotlarni davom ettirish zarurati; xilma-xillik va mintaqaviy integratsiya; ekologik va ijtimoiy muammolar.
Yangi prezident, yangi islohotlar
Islom Karimov O‘zbekiston 1991-yilda mustaqillikka erishgandan to 2016-yil vafotigacha boshqardi. Shavkat Mirziyoyev 2016-yil dekabrida prezidentlikka kelgach, ichki va xalqaro siyosatga boshqacha yondashdi. Prezident Mirziyoyev avvalgi davrlarda inson huquqlari poymol etilganini ochiq tan oldi. Paxta sanoatida majburiy mehnat bekor qilindi, Mirziyoyev o‘zbeklarga siyosiy fikrlarini, jumladan, hukumatni tanqid qilishda erkinroq bo‘lishi uchun islohotlar o‘tkazdi.
“2017-yilgacha O‘zbekistondagi siyosat haqida ochiq gapirishni tasavvur qilish qiyin edi. Hozir biz ancha ochiqroqmiz, bu haqda gapirishimiz, maqolalar yozishimiz, siyosat va huquqiy tizimning ayrim jihatlarini tanqid qilishimiz mumkin”, — deydi Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti prorektori hamda O‘zbekiston Markaziy saylov komissiyasi a’zosi, professor Gulnoza Ismoilova.
Ismoilova Karimov mintaqaviy va markaziy darajada “kuchli davlat organlari” va davlat salohiyatiga ega bo‘lgan mustaqil O‘zbekistonni barpo etish yo‘lida harakat qilgan bo‘lsa, bugungi kunda liberal islohotlar kun tartibida birinchi o‘rinda turishini, endilikda mamlakatda inson huquqlarini bir necha yil oldin bo‘lmagan tarzda tanqidiy muhokama qilish mumkinligini aytdi.
Prezident Mirziyoyev shaffoflikni oshirish maqsadida sud-huquq islohotlarini amalga oshirdi va hatto AQSH Xalqaro taraqqiyot agentligi (USAID) va Birlashgan Millatlar Tashkiloti Taraqqiyot Dasturi (UNDP) bilan hamkorlikda o‘zbekistonliklarga sud jarayonlarini real vaqt rejimida kuzatish imkonini beruvchi veb-saytni ishga tushirdi.
AQSHning Freedom House inson huquqlari tashkiloti so‘nggi bir necha yil ichida erkinlik indeksi reytingini bir necha bor oshirdi — Mirziyoyev prezidentlikka kelganidan beri bu ko‘rsatkich uch barobardan ko‘proqqa oshdi.
Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (YXHT) kuzatuvchilari ham so‘nggi islohotlar va 2021-yilgi prezidentlik saylovining tashkil etilishini olqishladi.
Turli xillik va mintaqaviy integratsiyaga e’tibor qaratish
Zardushtiy, yahudiy, buddiy, nasroniy va musulmonlar mintaqada ming yillar davomida birga yashab kelgan va ularning aksariyati oson muloqot qilish uchun bir necha tilda gaplashgan. Buxoro yahudiylarining aksariyati ibroniy alifbosida yozilgan tojik-fors tilining lahjasi bo‘lgan buxoriy tillarida va ibroniy, rus tilida so‘zlashadi; Madrasada tahsil olgan musulmonlar arab, fors va turk tillarini biladi. Turkiy til bo‘lmish qoraqalpoq tili O‘zbekiston g‘arbidagi Qoraqalpog‘istonning butun hududida, tojik tili esa Samarqand va Buxoro shaharlarida keng tarqalgan.
Markaziy Osiyo tarixining aksariyat qismida etno-milliy o‘ziga xoslik bilan bog‘liq bo‘lgan bir xil tilda so‘zlashadigan odamlar tushunchasi mavjud bo‘lmagan. Ammo 1990-yillar boshida Sovet Markaziy Osiyosi beshta milliy davlatga bo‘linib ketdi va ular turli milliy tarix va tillarni targ‘ib qilish orqali ajralib turishga shoshildi. O‘zbekiston fuqarolarining aksariyati o‘zbek va rus tillarida so‘zlashadi, biroq bugungi kunda xalqaro aloqalarni osonlashtirish uchun ko‘p tillilikni targ‘ib qilishga qiziqish kuchaygan.
Mirziyoyev avvalgi yakkalanish strategiyasini rad etib, qo‘shnilar bilan chegaradagi kelishmovchiliklarni bartaraf etdi va O‘zbekistonni mintaqaviy integratsiyada yetakchi o‘ringa qo‘yishga harakat qildi. O‘nlab yillar davom etgan bahslardan so‘ng Mirziyoyev 27-yanvar kuni Qirg‘iziston prezidenti Sadir Japarov bilan chegarani demarkatsiya qilish bo‘yicha muhim kelishuvni imzoladi.
Rejalashtirilgan O‘zbekiston–Qirg‘iziston–Xitoy temiryo‘li mavjud Turkmaniston–Eron–Turkiya temiryo‘li va g‘arbiy Xitoy o‘rtasidagi bo‘shliqni to‘ldirish orqali Xitoy va Yevropa o‘rtasida Rossiyani aylanib o‘tuvchi yangi yuk tashish yo‘lini ochadi.
Toshkentdagi Xalqaro tadqiqotlar instituti direktori o‘rinbosari, doktor Akram Umarov Qozog‘iston bilan “siyosiy sinergiya” haqida gapirib, u yerda ham xuddi O‘zbekistonda bo‘lgani kabi, 1991-yildan beri mamlakatni boshqarib kelgan hukmdor o‘rniga yangi prezident kelganini aytdi.
O‘zbekiston ham, Qozog‘iston ham korrupsiyaga qarshi kurash tashabbuslari va konstitutsiyaviy islohotlarga ustuvor ahamiyat qaratmoqda va yangi tezyurar temiryo‘l liniyasi Qozog‘istonning Chimkent va Turkiston shaharlarini O‘zbekistonning mavjud tezyurar temiryo‘l tarmog‘i bilan poytaxt Toshkentdan Ipak yo‘li sayyohlik shaharlari, Samarqand va Buxoroga bog‘laydi.
Aynan Markaziy Osiyo savdo qilish orqali Yevropani Xitoy bilan tarixan bog‘lagan va O‘zbekiston nafaqat Gʻarbiy va Sharqiy qo‘shnilari, balki janubiy qo‘shnilari uchun ham o‘zining strategik geografik markaziyligini qamrab olishga intilmoqda. Umarov o‘zbek siyosatchilarining Afg‘onistonni mintaqaviy institutlarga qo‘shish orqali Markaziy Osiyoning siyosiy birligiga qo‘shishga qiziqishi ortib borayotgani haqida gapirdi.
“Markaziy Osiyo” so‘zi ko‘pincha postsovet tarkibidagi besh davlat – O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Turkmanistonga nisbatan qo‘llanilsa-da, Afg‘oniston asrlar davomida mintaqadagi xonlik va imperiyalarni Janubiy Osiyo, Fors, va Yaqin Sharq bilan bog‘lashda muhim rol o‘ynagan.
Umarovning aytishicha, Toshkent hozir Afg‘onistonni “Markaziy Osiyoning tarixiy, ajralmas qismi” sifatida tan oladi va “Tolibon” hokimiyatga kelgach, siyosiy hamkorlik imkoniyati qisqargan bo‘lsa-da, mamlakat aholisi va iqtisodiyoti bilan muloqot qilish uchun boshqa yondashuvlarni intiqlik bilan kutmoqda.
Ekologik va ijtimoiy muammolar
O‘zbekiston siyosiy jihatdan olg‘a intilish tarafdori bo‘lsa-da, ekologik muammolar va ijtimoiy o‘zgarishlarni muvaffaqiyatli yengib o‘tishi kerak bo‘ladi. O‘zbekistonning paxta, uzumzorlar va mevali bog‘lar bilan to‘ldirilgan unumdor dehqon yerlarini sug‘oradigan suv manbalari iqlim o‘zgarishi va suvdan beqaror foydalanish tarixi bilan tahdid qilmoqda.
Bir paytlar dunyodagi to‘rtinchi eng katta ko‘l bo‘lgan Orol dengizining qariyb 90 foizi 1960-yildan beri suvdan beqaror foydalanish tufayli qurigan. Bir paytlar Orol dengizi atrofdagi iqlimni moʻtadillashtirishga yordam bergan, hozir esa issiq va quruq.
O‘zbekistonda suvdan foydalanishning 90 foizi qishloq xo‘jaligi hissasiga to‘g‘ri keladi, biroq mamlakat kanallari orqali o‘tuvchi suvning 37 foizi dalalarga yetib bormasdan sizib chiqib ketadi. 2020-yildan boshlab O‘zbekiston hukumati suvni tejaydigan tomchilatib sug‘orishni amalga oshirishga harakat qila boshladi, biroq davlat tomonidan subsidiyalangan kredit va soliq imtiyozlariga qaramay, BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, tomchilatib sug‘orishdan yerning faqat 0,11 foizi foydalanilmoqda.
Modernizatsiya O‘zbekistonda azaldan jamiyat hayotining asosi bo‘lib kelgan narsaga, jumladan, mahallaga ham ta’sir qiladi. Biroq ko‘pgina hududlarda yoshlar yirik shaharlarga qaraganda konservativroq bo‘lishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy makonda mahalla funksiyalarida ishtirok etishdan oldingi avlodlarga qaraganda kamroq qiziqish bildirmoqda.
Mirziyoyev mahallalarni rasmiy davlat institutlari sifatida tuzib chiqdi va 2022-yili yoshlar faolligini oshirish maqsadida mahallalarga yoshlar yetakchisi rolini kiritdi.