«Саҳронинг қутурган ити», террор, ва шахсий қўриқчи аёл: Муаммар Каддафи қандай яшаган ва нима учун ўлдирилган?
Бундан 11 йил олдин замонамизнинг энг ёрқин сиёсатчиларидан бири Муаммар Каддафининг нафақат ҳокимияти, балки ҳаётига ҳам нуқта қўйилди. Ливия раҳбари ҳаёти давомида Европадан ўрганишга, монархияни ағдаришга, можароларга ва деярли бутун дунё билан тинчлик ўрнатишга, энг улуғвор лойиҳаларни амалга оширишга ва барбод қилишга ҳамда якунда исёнчилар қўлида шафқатсизларча ҳалок бўлишга «муваффақ бўлди». Улар Каддафи ҳақида ё завқ ёки нафрат билан гапиришади, унинг ҳаётида ўртача оҳангларга ўрин йўқ эди, бу Америка президентларини ҳам, унинг ватандошларини ҳам ғазаблантирди. Ўжар, беадаб, лекин айни пайтда ақлли сиёсатчи, Ливияни дунёдаги ҳамма нарсадан кўпроқ севган, лекин уни буюк қила олмаган ва охир-оқибат уни бахтсиз ҳаётга маҳкум этган шафқатсиз ва қонхўр раҳбар. «Дарё» эксантрик раҳбарнинг ҳаёти ва ўлими ҳақида ҳикоя қилади
«У одамлар уни ҳали ҳам севишларига ишонарди. Мен унга шаҳарни тарк этишни, яширинишни маслаҳат бердим, чунки у ерда қолиш ўз жонига қасд қилиш билан баробар эди. У эса қолди», — дейди полковник тарафдорлари Каддафи ҳаётининг сўнгги соатлари ҳақида.
Сирт шаҳридан йўлда НАТО қўшинлари унинг ва тарафдорларининг машиналарини ўққа тутган. Ярадор раҳбарни дренаж қувурига судраб олиб боришди, у ерда эса ғазабланган оломон уни тезда топа олди. Яқин-яқингача қўзғолончиларнинг ҳар бирида даҳшат уйғотган одам заиф ва ачинарли кўринишга келганди. Уни автоматлар билан юришга ундаб, машинага олиб боришди. Манзилгача олиб боролмадилар. Оломон унга машинада етиб олди ва ерга улоқтириб, тепишни бошлади. Сўнг барибир олиб кетишди.
Кўп ўтмай, одамлар гўшт музлаткичига жойланган раҳбарнинг азобланган жасадини томоша қилиш учун келишди. Кириш учун навбатлар пайдо бўлганди. Одамлар бурунларини чимчилаб, мурдани индамай суратга олишарди. Журналистларга қарата йигитлардан бири шундай деганди: «Мен уни телевизорда кўрганимда, у катта ва бақувват кўринарди. Ва энди, унга қараб, тушуниб турибманки, аслида у жуда заиф.
Чўл боласи
Каддафи Ливияни 1969 йилда эгаллади. Мамлакат унинг раҳбарлигига қадар аянчли аҳволда эди: бошқа давлатлар бу ерларни ўнлаб йиллар давомида бошқариб келган.Иккинчи Жаҳон уруши бошига келиб, Ливиядаги ҳокимият фашистлар Германияси ва Италия қўлида эди, айтмоқчи, мамлакатга Бенито Муссолини юнон тилидан «қарз олиб», замонавий номни берган. Урушдан кейин Франция ва Буюк Британия мамлакат устидан назоратни ўрнатдилар, 1951 йилга қадар Африкадаги бу давлат ниҳоят мустақилликка эришди ва замонавий тарихдаги биринчи қирол — асли Британия тарафдори — Идрис ал-Санусси бўлди.
Мамлакат аҳолиси ниҳоятда камбағал ва саводсиз бўлиб, қирол мунтазам равишда АҚШ расмийларидан ёрдам сўрашга мажбур эди. Идрис тезда ўзини оқлади: 1955 йилда Ливияда нефть топилди ва мамлакат фаровонлиги кескин ошди. Агар 1950 йилларнинг бошларида аҳоли жон бошига даромад йилига 30 долларни ташкил этган бўлса, 1970 йилларга келиб у икки мингдан ошди. Аммо аҳолининг катта қисми учун ҳаёт яхши томонга ўзгармади: Ливия ҳукумати зиқна ва коррупция урчиган ҳолатда бўлгани етмагандек, қолган пул Ливияда ўз офисларини шошилинч равишда очган Ғарб компанияларига кетарди. Намойишлар эса алоҳида шафқатсизлик билан бостириларди.
Муаммар Каддафи 1965 йилда Қироллик зирҳли корпусида ўқув дастурини тамомлаб, Ливияга қайтиб келгач, ҳаммаси ўзгарди. Каддафининг Ливия ва Европадаги машғулотлари қандай ўтганига оид далиллар турлича: Профессор Анатолий Егоров Каддафини энг кўзга кўринган ҳарбийлардан бири, «кўнгилчан ва мулоҳазали курсант» деб атаган бўлса, биограф Лиза Гисбон эса бўйсунишга эътибор бермагани ва қўполлик қилганини таъкидлайди. У, шунингдек, Муаммар Британияда ўқиётганда ирқий ва синфий камситишларга дуч келганини, шу сабабли унинг Ғарбга нисбатан нафрати кучайганини ҳам таъкидлайди.
Бўлажак ҳукмдорнинг келиб чиқиши бутунлар сир билан қопланган: у Сиртедан 32 километр узоқликда чўпон оиласида туғилган, аммо аниқ қачонлиги номаълум. Каддафининг туғилган куни 1942 йил 7 июнь деб тахмин қилинади. Унинг ота-онаси Ливиядаги кичик Кадафа қабиласининг вакиллари бўлиб, араб тилидан таржима қилинган — «қайт қилувчилар» деган маънони беради. Муаммар унинг қариндошлари Иккинчи Жаҳон уруши пайтида Италия истилосига қарши курашда фаол иштирок этганидан жуда фахрланар, аммо оила тарихининг унга ёмон кўринадиган ҳар қандай тафсилотларини оғриқ билан қабул қиларди.
Полковникнинг энг машҳур биографларидан бири Лиза Гисбоннинг таъкидлашича, аллақачон мамлакат ҳукмдорига айланган Муаммар Каддафи онаси яҳудий илдизларига эга бўлиши мумкинлигини билган. Шундан сўнг, у бу ҳақда билиши мумкин бўлган барчани ўлдиришни буюрган: у ушбу тарихни уят деб ҳисоблаган.Тарихчиларнинг таъкидлашича, Каддафи ҳақиқатан ҳам саҳрода туғилгани учун бутун умри давомида буни таъкидлаб, саҳрода куч тўплаган: у аллақачон нуфузли ҳукмдор бўлганлиги сабабли, узоқ вақт қумларга бориб, чодир тикиб, медитация қиларди. У, шунингдек, БМТ Бош котиби Кофи Аннан билан бўлгани каби, баъзан уларни қўрқитиш учун чўлга бошқа сиёсатчиларни, шу жумладан хорижий сиёсатчиларни таклиф қилишни яхши кўрарди. Полковникнинг буйруғи билан тун бўйи ташқарида шовқин-сурон қилиб, бўкириб юрган туяни тўғри БМТ бош котибининг чодирига олиб боришган.
Каддафи ҳам барча хорижий сафарларида саҳро парчаларини ўзи билан олиб юришга ҳаракат қилган. У чет эл ташрифлари чоғида Франция ва Россия ҳукуматларини чодирда яшашига рухсат беришга кўндириб, уни боғ ҳудудларидан бирига ўрнатган. Парижда уни бу хоҳишини рад этишган, аммо Москвада ноилож рози бўлишган: «у ўзи билан туя олиб келмаслигига ишонч ҳосил қилганлари учун», деб ёзади Гисбон.
Муаммарнинг қашшоқлигига қарамай, ота-онаси уни 1950 йилларнинг ўрталарида фаоллар гуруҳи ташкил қилгани учун ҳайдалган мактабга юбориш йўлини топди. Ёш инқилобчининг кумири ҳарбий тўнтариш натижасида ҳокимият тепасига келган Миср президенти Гамал Абдел Носир эди. Кўриниб турибдики, шунинг учун у 1961 йилда ўқиш учун Бенғози ҳарбий академиясини танлаган ва у ерда шоҳ Идрис сиёсатидан норози зобитларни ўз атрофига тўплаган. Лиза Гисбоннинг таъкидлашича, у жуда харизматик бўлиб, одамларни жалб қилишда қийналмаган. Кейинчалик, бу уюшма бир вақтлар Носир томонидан асос солинган шунга ўхшаш ҳаракат шарафига «Озод зобитлар» номини олган.
Полковникнинг туғилиши
Давлат тўнтаришига фаол тайёргарлик 1966 йилда Каддафи Британиядан қайтганидан сўнг бошланган. «Озод зобитлар» Триполи ва Бенғозида яширин фаолиятнинг иккита асосий марказини ташкил этишди, мамлакат қуролли кучлари ҳолати тўғрисида маълумотлар йиғишни бошладилар ва фаол ташвиқот ишларини олиб боришди. Шуниси эътиборга лойиқки, бу фақат ҳарбийларга таъсир қилди: Ливия жамияти, асосан, бадавий қабилаларининг вакилларидан иборат бўлиб, на иқтисодий, на сиёсий саводхонлик билан ажралиб турмаган, дейди Егоров. Бироқ Ливия расмийлари аҳолига эмас, хавфсизлик кучларига таянган.
1969 йилнинг ёзида «Озод зобит»лар ҳаракатга тайёр эканликларини англадилар. Фитначилар қирол Идриснинг мамлакатни тарк этишидан фойдаланиб, олий ҳарбий қўмондонликни изоляция қилишга, кейин эса бир қанча шаҳарлардаги ҳарбий объектларни эгаллаб олишга қарор қилишди. 1 сентябрь куни эрталаб соат 7:00 да Каддафи тўнтариш ҳақида радио орқали эълон қилди.
Ливия фуқаролари! Сизнинг ички интилишларингиз, ўзгариш ва маънавий қайта туғилиш ҳақидаги тинимсиз талабларингизга жавобан армия қўшинлари реаксион ва порахўр тузумни тақдим этди, унинг бадбўй ҳиди барчамизнинг кўнглимизни айнитди.Тўнтаришнинг бошида турган зобитлар Ливияга оид барча қарорларни қабул қилувчи олий ҳокимият органи бўлган Инқилобий қўмондонлик кенгашини туздилар. Каддафи ҳам давлат тўнтаришидан кейин полковник унвонини олган ҳолда у ерга қўшилди. Дарҳақиқат, кейин у мамлакатнинг тўлиқ раҳбарига айланди ва ҳарбий базаларни йўқ қилиш, хорижий монополиялар фаолиятини чеклаш ва нефть компанияларини миллийлаштиришни ўз ичига олган ислоҳот дастурини шахсан эълон қилди.Муаммар Каддафи
1969 йилда Каддафи нефть савдосининг жорий шартларини адолатсиз деб эълон қилди, чунки хорижий корпорациялар ливияликларга қараганда кўпроқ фойда кўрар эди. Мамлакат ҳукумати энергия нархини оширди, бу эса тез орада янги ҳокимият ишининг биринчи йилида Ливияга 1 миллиард долларга яқин қўшимча даромад келтирди. 1971 йилда Ливия Британиянинг British Petroleum нефть компаниясини, икки йилдан сўнг эса Америка Bunker Hunt Oil компаниясини миллийлаштирди.
Америкалик зўравоннинг такаббур юзига шапалоқ уриш вақти келди.Каддафи нефть сотишдан тушган маблағни ижтимоий таъминот дастурларини, биринчи навбатда, уй-жой қурилишини молиялаштириш учун ишлатган: Ливия раҳбари қашшоқликни бартараф этиш қашшоқликдан қутулишга ёрдам беради, деб умид қилган. Ўн йил ичида Ливия шифохоналар сонини икки баробарга, шифокорлар сонини эса тўрт баробарга кўпайтирди. Мамлакатда мажбурий мактаб таълими муддати 6 йилдан 9 йилгача оширилди, бепул олий таълим жорий этилди. Бир неча йил ичида минглаб одамлар иш билан таъминланди.Муаммар Каддафи Bunker Hunt Oil компаниясини миллийлаштириш ҳақида
Каддафи, шунингдек, амалдорлар ва ҳарбийлар ўртасидаги коррупцияга қарши фаол курашди, уларнинг кўплари тез орада қамоққа тушди ва ҳукмдор шариат қонунларини ўрнатишга киришди. Хусусан, Ливияда спиртли ичимликларни сотишга қаттиқ чекловлар қўйилди, бир пайтлар узумзорларга бой бўлган мамлакат саҳрога айланди — узумларнинг барчаси кесилди. Бироқ, бу чекловлар Ливиянинг бошқа мамлакатлардаги элчилари томонидан мунтазам равишда бузилган, шунинг учун тақиқланган маҳсулотлар мамлакатга ноқонуний олиб кирилган.
Гисбон томонидан тақдим этилган маълумотларга кўра, 1979 йилга келиб Ливия аҳоли жон бошига даромад бўйича Буюк Британия, Италия ва Японияни ортда қолдирди, Каддафи бошчилигида мамлакат бутун Африка қитъасида энг юқори иқтисодий кўрсаткичларга эришди. Бироқ, тарихчи Егоровнинг таъкидлашича, бундай сиёсатнинг камчиликлари кўп эди: янги ҳокимият иқтисодни жуда кескин қайта қуришди, хусусий секторни тубдан чеклаб қўйди ва ишчи кучи тақчиллигига дош бера олмади. 1980 йилларнинг ўрталарига келиб, ҳукумат 350 та объект қурилишини музлатиб қўйишга мажбур бўлди, нефть даромадлари камайди, қишлоқ хўжалигининг улуши эса аянчли эди — Ливия йилига 1,5 миллиард долларга озиқ-овқат сотиб олишни давом эттирди.
Муваффақиятдан маст ҳукмдор
Аста-секин Ливия Каддафининг энг жасоратли экспериментлари майдонига айланди, иккита асосий ғояга таянилди: араб миллатини бирлаштириш ва араб давлатларини мустаҳкамлаш ҳам кўп йиллар давомида Европа ва Қўшма Штатлар бўйинтуруғи остида бўлган Ливияни ривожлантириш орқали Ғарб империализми устидан ғалаба қозониш. Ливия раҳбари бу ғояларни университетда ўқиган давридан бошлаб шакллантирган ва уларни ўзининг «Яшил китоб»ида батафсил тасвирлаб берган, аслида бу унинг манифестига айланган.
Каддафининг уч жилдлик китоби илк бор 1976 йилда нашр этилган бўлиб, унда «ҳақиқий» демократиянинг моҳиятига оид далиллар бор эди, бироқ у йиғилишлар ва референдумлар эркинлиги, кўппартиявийлик ёки дунёвий қонунларнинг устунлигини назарда тутмаган. Бунинг ўрнига сиёсатчи мамлакат ҳукуматини Ливия халқи қўлига топширишни таклиф қилди, лекин одамларни васвасага солувчи ва сиёсий низоларни олға сурувчи ҳамма нарсадан, яъни партиялар, референдумлар, хусусий оммавий ахборот воситалари ва дунёвий қонунлардан воз кечишни таклиф қилди. Бу ҳолатда халқ мамлакатни қандай бошқариши мумкинлигига Каддафи аниқлик киритмади.
Бундан ташқари, «Яшил китоб»да у иқтисодиётни ривожлантириш, қуролли кучларни мустаҳкамлаш ва жамиятда диннинг ролини кучайтиришга катта аҳамият беришини батафсил баён қилган, чунки булар халқларнинг «омон қолиш»ига таъсир этувчи омиллар деб ҳисобланган. Полковник Каддафи диний хилма-хиллик фалокатга олиб келишига ишонган ва Ливияда исломдан бошқа диннинг аҳамиятига йўл қўймаган – ҳатто шариат ҳукмронлиги конституцияда ҳам белгилаб қўйилган эди.
Шу билан бирга, Каддафи миллий озчиликлар ҳуқуқларини ҳурмат қилишни муҳим деб ҳисоблаб, эркаклар ва аёллар ўртасидаги тенгликни тарғиб қилди. У кўплаб мусулмон маданиятларида учрайдиган аёлларга нисбатан қўйилган тақиқлардан воз кечиб, уларга ишлаш, ўқиш, жамоалар тузиш ва соғлиқни сақлаш тизимидан фойдаланиш имконини беришни таклиф қилди. Бундан ташқари, Каддафи уларни овоз бериш ҳуқуқидан маҳрум қилмади (ливияликлар бу ҳуқуқни қирол Идрис даврида қабул қилган).
«Бугунги кунда барча жаҳон ҳамжамиятлари аёлларни товарга ўхшаш нарса деб билишади. Шарқда улар уни сотиб олиш ва сотиш мумкинлигига ишонишади, Ғарб эса унинг аёллигини тан олишдан бош тортади», — деб ёзган полковник.
Сиёсатчининг ажратиб кўрсатган ягона жиҳати шундаки, оғир жисмоний меҳнат талаб қиладиган ишда эркаклар ва аёллар ўртасидаги биологик фарқларни ҳисобга олиш зарур. Президентнинг сўзлари ўз таъсирини ўтказди ва 1970 йилларнинг ўрталарига келиб меҳнат соҳасига жалб қилинган, олий ва ўрта маълумотга эга бўлган аёллар сони кескин кўпайди.
Муаммар Каддафи даврида ўрта таълим олган аёллар улуши 48% эди. Бу ўн йил аввалгидан тўрт баробарга кўпдир.Бироқ амалда Каддафи унинг сўзларига риоя қилмади. Унинг ўлимидан сўнг, сиёсатчи 1970 йилларнинг бошларида фақат аёллардан йиғилган машҳур Амазония гвардияси вакили бўлган шахсий қўриқчисини мунтазам равишда зўрлагани маълум бўлди. Лиза Гисбон, Каддафига яқин манбаларга таяниб, қўшимча қилади: у ўзини нимадир билан безовта қилганларнинг хотинларини зўрлаган ва ўнлаб аёллардан иборат яширин ҳарамини севган.
1979 йилда полковник халқ олдидаги бурчини бажарганлигини эълон қилди ва тантанали равишда истеъфога чиқди, аммо ҳукуматдаги лавозимларисиз ҳам у тўлиқ ҳокимиятни сақлаб қолди. Кейин раҳбар «инқилобнинг давоми» устида ишламоқчи эканлигини тушунтирди ва ўзини унинг раҳбари деб аташга кўрсатма берди. Айни пайтда Каддафининг ички сиёсати аста-секин саволлар ва норозиликларни келтириб чиқара бошлади.
У ҳеч қачон Ливияни капитализмдан халос қила олмади ва 1980 йилларнинг охирига келиб сиёсатчи хусусий секторга қўйилган қатор чекловларни олиб ташлади ва давлатнинг хусусий савдо монополиясини бекор қилди. Бироқ, бу вазиятни сақлаб қолмади: 2000 йилларнинг бошида ҳам мамлакат аҳолисининг бир қисми, жумладан, ёшларнинг ярми ишсиз эди. Бундан ташқари, ҳокимиятни марказсизлаштиришга эришиш ваъдаларига қарамай, Ливия ҳаётининг деярли барча соҳалари Каддафи ва унинг Олий халқ қўмитасидаги иттифоқчилари (Вазирлар Кенгашига ўхшаш ижроия органи) қўлида эди.
Мени ҳурмат қиласанми?
Каддафи ҳукмронлигининг дастлабки ўн йилликларида унинг ташқи сиёсатдаги мақсадлари оддий эди: барча араб халқларини бирлаштириш ва Исроилни йўқ қилиш холос. У бу ҳудудларни Фаластинга қайтаришни талаб қилди ва томонлар ўртасида тинч йўл билан келишувга эришишга уринишларга кескин қарши чиқди.
Қолаверса, Каддафи Шимолий Африканинг бошқа давлатлари билан муносабатларни мустаҳкамламоқчи эди, бироқ унинг сиёсати мутлақо тескари натижага олиб келди. Тунис ва Жазоирда мухолиф гуруҳларга ҳомийлик қилган ва ҳукуматга таҳдид қилган, қўшни Чад шимолидаги ерни тортиб олмоқчи бўлган ва гўёки Миср президенти Анвар Садатга суиқасд уюштирган.
Каддафи хорижлик меҳмонларни қабул қилар экан, ўзи учун суҳбатдошлариникидан баландроқ стул қўйишни сўрардиЕвросиё давлатлари ва АҚШ билан муносабатларда ҳаммаси силлиқ кечмади. Бошқа давлатларга ташрифи чоғида Каддафи ўзини такаббур тутар, унга эътироз билдирмоқчи бўлган ҳар бир киши билан баҳслашарди, учрашувларни кутилмаганда кейинга қолдиришни яхши кўрар ва ҳар томонлама бошқаларни унга мослашишга мажбур қиларди. Полковник Совет Иттифоқи билан ҳам ишламади. Бу қисман Каддафи ҳукуматининг Совуқ уруш даврида Ғарб билан алоқаларини йўқотишдан қўрққани билан боғлиқ.
Оммабоп эътиқоддан фарқли ўлароқ, СССР бу мамлакатга асосий қурол етказиб берувчи эмас эди. Асосан, Ливия ҳукумати у ердан танклар, қирувчи самолётлар, қайиқлар ва баъзи турдаги ракета тизимларини сотиб олган. Ливияликлар Европа ёки АҚШдан зирҳли техника, вертолётлар, ер усти кемалари, артиллерия сотиб олдилар. Барча саъй-ҳаракатларга қарамай, Америка расмийлари бундай имо-ишораларни қадрламадилар ва президент Роналд Рейган Ливия ва унинг ҳокимиятига нисбатан салбий муносабатини яширмади.
Унинг фикрича, Каддафи каби сиёсатчилар Вашингтонни «ҳурмат қилмайдилар» ва шунинг учун уларга яхши муносабатда бўлишга лойиқ эмаслар. Гисбон таъкидлаганидек, Рейганнинг Европадаги ҳамкасблари бундай нутқлардан даҳшатга тушишган ва айнан шу сабабдан Ливия ҳукумати террорчи гуруҳларга ва уларнинг Америка ва Европа фуқароларига ҳужумларига ҳомийлик қилган деб ишонишган. «Каддафини лунатик, Ливияни эса Совет вакили сифатида кўришни тўхтатиш» сўровлари муваффақиятсизликка учради.
1980 йилларнинг бошларида Рейган янада қаттиқроқ қарама-қаршилик йўлини тутди: Қўшма Штатлар мамлакат иқтисодиётини заифлаштириш ёки ҳатто уни изоляция қилиш учун Ливия нефтига эмбарго қўйди. Триполи ва Вашингтонда улар ўз ифодаларидан тортинмадилар. Ўзаро нафратнинг кучайиши 1983 йилда Ливия раҳбари Американинг Триполидаги элчихонасига бир қатор ҳужумларга рухсат беришига олиб келди ва АҚШ ҳарбийлари Сидра кўрфази устида ливиялик жангчиларни тор-мор этди. Томонлар ўртасида мунтазам равишда тўқнашувлар бўлиб турди — ҳам билвосита, тинч аҳолига ҳужум қилиш шаклида ҳам, ҳарбий базаларга ҳаво ҳужумлари каби тўғридан-тўғри можаролар ҳам.
Қўшма Штатларда Каддафини олиб ташлаш керак бўлган саратон ўсимтаси, қутурган тулки, Яқин Шарқнинг қутурган ити ва учинчи жаҳон урушини қўзғатадиган маняк деб аталган. Ливияда эса Америка капитализм ва империализм дунёсида жаҳаннам, шайтон, безори ва ёвузлик манбаи ҳисобланган.Бу бир неча йил давом этди, бир кун келиб Триполи ва Вашингтон ўртасидаги кураш бошқа мамлакатларга ҳам таъсир ўтказди. 1988 йил 21 декабрда Франкфурт Майн-Детройт йўналишида парвоз қилаётган Boeing 747 ҳавода портлади. Унинг ёнаётган қолдиқлари Шотландиянинг Локерби шаҳрига қулаб тушди, 11 киши ерда, 259 киши эса самолёт бортида ҳалок бўлди. Ливия раҳбарининг ўзининг ҳужумга алоқадорлиги ҳали исботланмаган, бироқ Каддафининг собиқ шерикларидан бири кемани портлатган террорчиларга буйруқни шахсан ўзи берганини даъво қилган.
1992 йилда Каддафини бу ва бошқа қатор ҳужумларга алоқадорликда айблаган БМТ Ливияга қарши санкциялар жорий қилди. Улар, жумладан, нефть экспортини тақиқлашни ўз ичига олади, бунинг натижасида бир неча йил ичида Ливиянинг ёқилғи сотишдан тушган даромади 25 дан 7 миллиардга камайди. Каддафи тўсатдан ўзини ёлғиз ва ҳатто ажратиб қўйилган ҳолда кўрди ва бу унга ёқмади. 1999 йилда у Локербидаги ҳужумга алоқадорликда айбланган икки ливияликни халқаро судга топширди. Бундан ташқари, Триполи 2001 йил 11 сентябрдаги хуружлардан сўнг терроризмга қарши курашда Қўшма Штатлар сафига қўшилди — Ливия расмийлари жангариликда гумон қилинганларнинг ҳаракатларига оид разведка маълумотлари билан бўлишишни таклиф қилишди.
Каддафи ҳатто қарийб ўттиз йил давомида оммавий қирғин қуролларини яратишга ҳаракат қилганини тан олди — Америка ва Британия расмийлари 1970 йилларда тегишли айбловларни илгари сурган, аммо у буни ўжарлик билан рад этган. Эндиликда энг ёмон айбловларни тан олиш халқаро изоляциядан чиқиш йўлини англатарди, шунинг учун Ливия ядровий қуролларни йўқ қилиш дастурларида фаол иштирок эта бошлади. 2005 йилга келиб унинг барча қолдиқлари тугатилди. Икки йил ўтгач, Ливия «терроризмга қарши курашдаги хизматлари учун» БМТ Хавфсизлик Кенгашининг вақтинчалик аъзосига айланди.
Охир-оқибат, Ғарб давлатлари Каддафининг саъй-ҳаракатларини юқори баҳоладилар ва 2000 йилларнинг охирига келиб, аксарият чекловлар Африка мамлакатидан олиб ташланди. Қўшма Штатлар санкцияларни бекор қила бошлаган заҳоти, президент Жорж Буш маъмурияти Ливияга хориждан ёрдам сўрашни бошлади.
Америка ёрдам дастури доирасида Триполига ваъда қилинган миллиардлаб долларлар 2010—2011 йилларда Барак Обама маъмурияти даврида тўланиши керак эди. Бироқ, Ливияда инқилоб бошланди ва пул у ерга ҳеч қачон етиб бормади.Каддафининг қалби халқаро ҳамкорларга нисбатан юмшаган бўлса-да, ички сиёсатда жиловни қўйиб юборишга шошилмади. Унинг ҳукмронлиги қанчалик узоқ давом этган бўлса, куч бир киши ва унинг атрофидаги хавфсизлик кучлари атрофида шунчалик кўп тўпланган. Полковник даврида Ливияда махфий полиция тузилиб, асосан мухолифат — реал ёки потенциал жосуслик ва уни йўқ қилиш билан шуғулланган.
Шафқатсиз ўлим
Халқаро инсон ҳуқуқлари ташкилотлари Ливия жангариларини бир неча ўн йиллар давомида мухолифат аъзоларини қийноққа солган ва ўлдирганликда гумон қилган. 2000 йиллар бошида Каддафи асосан Ғарб билан муносабатларни тиклаш мақсадида инсон ҳуқуқлари соҳасида бир қатор индулгенсияларни амалга оширди. Масалан, ҳукумат Инсон ҳуқуқлари жамиятини тузди ва у умуман ижобий баҳоларга эга бўлди. Шунга қарамай, режим танқидчилари бу обрў-эътиборни сақлаб қолиш учун қилинган деб ҳисоблашган, аммо аслида қийноқлар ҳам, қотилликлар ҳам давом этган. 2010 йилда улар Ливиядаги инсон ҳуқуқлари ҳолати тўғрисида ҳисобот тузган америкалик экспертлар худди шундай хулосага келишган.
... ҳанузгача ғойиб бўлишлар ва қийноқлар, ноқонуний ҳибсга олишлар ва судгача бўлган узоқ давом этаётган «суд жараёнлари» давом этмоқда... Мамлакат сиёсий маҳбуслар ва ҳибсга олинганлар билан тўла, инсон ҳуқуқларининг бузилиши ҳақидаги даъвога суд ҳимоясидан нажот йўқ.Каддафининг узоқни кўра билмайдиган сиёсати қисман кучайган ишсизлик ва қашшоқлик ҳам худди шундай муҳим муаммо эди. Капиталистик иқтисодиётдан социалистик иқтисодиётга ўтиш минглаб одамларни ишсиз қолдирди. Вазият 2010 йилларнинг бошларида бироз яхшиланди, хорижий нефть компаниялари шунга қарамай Ливияга қайтди ва Каддафи одамларга ўрта ва кичик бизнесни бошқаришга рухсат берди. Бироқ, аҳолининг катта қисми ҳали ҳам кунни зўрға ўтқизарди — 2011 йилда ливияликларнинг 40 фоизи ўта қашшоқликда яшаган.Давлат департаментининг Ливиядаги инсон ҳуқуқлари бўйича 2010 йилги ҳисоботидан
Бундай шароитда оммавий норозиликларнинг портлаши вақт масаласига айланди. 2010 йил охирида минтақанинг бошқа мамлакатлардаги «араб баҳори» воқеаларидан кейин барчаси аланга олди. Норози ливияликлар бутун мамлакат бўйлаб оммавий норозилик намойишларини ўтказдилар ва тез орада уларга «Ливияни қутқариш миллий фронти» яширин мухолифат ташкилоти қўшилди. Хавфсизлик кучлари таёқ ва кўздан ёш оқизувчи газ ёрдамида намойишчиларни зўравонлик билан тарқатиб юборди, маҳбуслар қийноққа солинди.
Шунга қарамай, 2011 йил февраль ойи ўрталарига келиб, намойишчилар иккинчи йирик шаҳар — Бенғозини, шунингдек, Киренаиканинг шимоли-шарқий қисмини эгаллашга муваффақ бўлишди. Бенғозида Ливия Миллий кенгаши тузилиб, унга режим мухолифларини қўллаб-қувватлаган барча шаҳарлар бўйсуниши керак эди. Намойишлар ҳокимият ва мухолифат ўртасидаги тўлақонли қуролли тўқнашувга айланди.
Каддафининг намойишларга муносабати Ғарб давлатларининг кескин танқидига сабаб бўлди ва февраль ойи охирида БМТ, Европа Иттифоқи давлатлари ва Россия Ливияга қарши санкциялар жорий қилди. Қон тўкилиши тўхтамади: режимнинг омон қолиш учун пули бор эди, Бенғозида шаклланган мухолифатга эса Ғарбда, асосан АҚШда ёрдам берилди. АҚШ ҳарбийлари ва НАТО Ливия ҳукумати объектлари ва Каддафининг ўзи яшириниши мумкин бўлган жойларни бомбардимон қилишда иштирок этди. Бундай ҳужумлардан бирида сиёсатчи Сайф ал-Арабнинг кенжа ўғли ҳалок бўлди.
Ливияга НАТО томонидан 2011 йил июнь ойининг ўзида 7000 та ракета зарбалари амалга оширилганЎша йилнинг август ойи охирига келиб, мухолифат Ливия пойтахтини эгаллаб олди. Каддафи Триполидан тўғридан-тўғри эфирга чиқиб, ўз тарафдорларини ёрдамга келишга чақирди, уларнинг баъзилари ҳақиқатан ҳам мухолифат армиясига қаршилик кўрсатди, аммо натижа бўлмади. Пойтахт учун жанглар натижасида Каддафининг яна бир ўғли Хамис ҳалок бўлди. Шунга қарамай, полковник ҳокимиятдан воз кечишдан бош тортди ва яширинишни афзал кўрди.
У фақат икки ойдан кейин топилди. 2011 йил 20 октябрда Каддафи қуршаб олинган Сиртдан чиқмоқчи бўлган карвон НАТО самолётлари томонидан ҳужумга учради. Соқчилар ярадор Каддафини дренаж каналига яширди, бироқ Ливия Миллий кенгаши отрядларидан бири собиқ етакчини топиб, асирга олди. Баъзи маълумотларга кўра, мухолифат томонидан қўлга олинган Каддафи ва унинг ўғли Мутасем ҳам қийноққа солинган ва кейин ўлдирилган. Унинг қўриқчиларидан бири таъкидлаганидек, сиёсатчи 1970 йилларнинг охирида, президентликдан кетганида, «ливияликларда уни қутулиш имконияти борлигини» айтишни яхши кўрган. Сўнг эса ўзини халқига керак, деб эълон қилди ва қолишни танлади.
Ливияда қуролли қўзғолон тахминан тўққиз ой давом этди. Диктатордан қутулиш мамлакатга фаровонлик ва тинчлик олиб келмади — аксинча, ҳокимият ва жамиятдаги бўлиниш тобора кучайиб борди ва аслида ҳозир у ерда чайқалган қўш ҳокимият ҳукмронлик қилмоқда. Уришаётганлар сони ҳозирга келиб ўсган: агар 2011 йилда Каддафи ва унинг тарафдорларига қарши 20 мингга яқин одам жанг қилган бўлса, 2013 йилга кўра, 100 минг одам жанг олиб борган. Муваққат ҳукумат тарафдорлари ва мухолифлари ўртасида ҳамон тўқнашувлар мунтазам бўлиб туради.
БМТ маълумотларига кўра, 2021 йил учун 53% Ливия оилалари ўзларини асосий эҳтиёжлар билан таъминлай олмайдиларМамлакат янада парчаланиб кетди, маҳаллий ҳудудларга бўлинди ва жуда кўп одамлар қашшоқлик чегарасидан пастда яшаб келмоқда — уларнинг сони сўнгги ўн йил ичида деярли ўзгармади. Ҳарбий ҳаракатлар натижасида деярли барча инфратузилмалар вайрон қилинган, нефть қазиб олиш билан боғлиқ муаммолар мавжуд бўлиб, бу бюджет даромадларининг қарийб 90 фоизини таъминлайди.
Ўлганлар ҳақида яхши ёки умуман гапирмаслик одат тусига кирган бўлса-да, Каддафи билан бу қоидага риоя қилишнинг имкони йўқ. Сиёсатчининг тақдири бутун мамлакат аҳолисининг тақдири билан чамбарчас боғлиқ ва гап нафақат унинг ҳокимиятда қанча вақт ўтказганида — 42 йил, балки Каддафининг қонхўр автократлигида ҳам: унинг яқин ҳамкорлари раҳбар овда тутган ҳайвонларнинг қони билан қўлларини ювишни яхши кўришини айтишади. Аммо у ҳам ватанпарвар ва романтик эди, болалигидан иккинчи Носир бўлишни ва Ливияни буюк қилишни орзу қилган. Нега у муваффақиятга эриша олмади? Ёки дастлабки йиллардаги сиёсат бир-бирига тўғри келмасди, ё пул етишмасди, ё бошқа давлатлар билан алоқалар йўқ эди. Каддафи барчаси яхшилигида раҳбарликдан кетиши барчаси учун мақбул ечим бўлиши мумкин эди. Бироқ у охирги нафасигача ҳокимиятга ёпишиб олди.
