Тахтиқорача жанги — араб халифалигининг мағлубиятга тенг ғалабаси
Ҳозирги кунда Самарқанд ва Қашқадарё вилоятларини боғлаб турувчи довон – Тахтиқорача довони деб аталади. Бу ном ҳақида тарихчи О.Бўриев ўзининг «Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё тарихий географияси» асарида қуйидаги маълумотларни келтирган: «Бу номли боғ иккита жойда тилга олинади.
Биринчиси – Шероз атрофида, Амир Темур уч йиллик юриши пайтида 1397 йил декабрда Форс мамлакатининг пойтахти Шерозга етиб боради ва шаҳар ташқарисидаги Тахти Қорача деган жойда тўхтайди. Иккинчиси – Самарқанддан Кешга борадиган йўлдаги тоғ ён бағрида Амир Темур бир боғ яратишни ва боғ ичидаги баланд жойга бир кўшк қуришни буюради. Тахти Қорача боғидан довонгача оралиқда Қутлуғ Юрт деган аҳоли маскани ҳам бўлган. Бу маълумотлар Шарофиддин Али Яздийнинг «Зафарнома» асарида келтирилган. Ибн Арабшоҳ ҳам бу боғни эслатиб ўтган «[Amir Temur] Самарқанд билан Кеш ўртасида бир бўстон барпо этиб, унда бир қаср қурдирди ва уни Тахти Қорача деб атади.
Худди шу довонда 731/732 йилнинг июль ойида Араб халифалиги ва Турк хоқонлигининг маҳаллий ҳокимликлар билан бирлашган қўшинлари ўртасида уч кунлик шиддатли жанг бўлиб ўтган. Бу жанг ҳақида илк маълумотлардан бири Табарийнинг «Пайғамбарлар ва ҳукмдорлар тарихи» асарида баён этилган. VIII аср бошларида ҳозирги Ўзбекистоннинг катта қисми Халифалик тасарруфига кирган эди. 731/732 йилда Турк хоқонлиги Самарқандга ҳужум қилиб шаҳарни халифалик тасарруфидан чиқариб олмоқчи бўлади. Ўша вақтда халифалик томонидан Самарқандни бошқариш учун қўйилган Савра ибн Хурр бу жангда ғалаба қозонишга кўзи етмасдан, Хуросон ноиби Жунайд ибн Абдураҳмонга мурожаат қилиб, туркларга қарши жангда ундан ҳарбий кўмак сўрайди. Жунайд ибн Абдураҳмоннинг кўплаб маслаҳатчилари Амударёнинг нариги тарафига ўтиш учун камида 50 минг кишилик қўшин бўлиши кераклигини ва бу таклифга рози бўлмасликни маслаҳат берадилар.
Бироқ, Хуросон ноиби Самарқандга юриш қилишга қарор қилиб, Савра ибн Хуррга кўмак беришга рози бўлади. Хуросон ноиби қўшинлари Самарқандга айнан Тахтиқорача довони орқали юриш қиладилар. Кешда халифалик қўшинлари, Самарқандда Турклар ва маҳаллий ҳокимликларнинг (Суғд, Фарғона, Шош) бирлашган қўшинлари турар эди. Ўртада Тахтиқорача довони. 731/732 йилнинг июль ойида уч кунлик шиддатли жанг бошланади. Асосий жанглар айнан Тахтиқорача довонида бўлади. Дастлаб халифалик қўшинларининг отлиқ аскарлари жангга киради ва улкан йўқотишга учрайди. Сўнгра пиёда ҳолда жанг қилишади. Ҳар иккала тараф ҳам катта йўқотишларга учрайдилар. Британиялик тарихчи Нигел Кеннеди бу жанг ҳақида фикр билдириб: «Халифалик қўшинлари бу минтақада ҳали бунчалик қаттиқ қаршиликка дуч келмаганлар» деб ёзади.
Урушнинг дастлабки босқичида халифалик қўшинлари мағлубиятга учрай бошлайди. Шунда, Жунайд ибн Абдураҳмон ўз қўшини таркибида жанг қилаётганлар аскарларга озодлик ваъда қилиб, уларни чекинмасликка даъват қилади. Хуросон ноиби жанг тақдирини ўз томонига оғдириш учун Самарқанд амири Савра ибн Хуррни ҳам ўз қўшини билан келиб жангда иштирок этишини буюради. Савра ибн Хурр 12 000 кишилик қўшин билан Самарқанд тарафдан ҳужум қилади. Улар йўлда туркларнинг қўшинига дуч келишади. Икки тараф ўртасида муросасиз жанг бўлади ва Самарқанд амири Савра ибн Хурр бу жангда ҳалок бўлади. Бироқ ҳар икки тарафдан қуршовда қолган турклар қўшини ҳам катта йўқотишларга учрайди. Жунайд ибн Абдураҳмон эса вазиятдан фойдаланиб, қарши ҳужумга ўтади ва қийинчилик билан бўлса-да уч кундан сўнг Самарқандга етиб боради.
Тўқнашув якунида халифалик қўшинлари ғалаба қозонган бўлса-да, улкан йўқотишларга учрайдилар ва анча заифлашиб қоладилар. Тахминларга кўра, бу жангда халифалик 20 мингдан 30 минггача аскарларини йўқотган. Кўплаб тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, айнан шу жангдан сўнг, Уммавийларга Амударёнинг нариги тарафидаги ҳудудлар устидан назорат қилиш анча оғирлашган. Фақатгина, Чағаниён, Кеш ва Бухоро ҳудудлари уларнинг назоратида бўлган. Бу ҳолат Турк хоқонлиги ҳукмдори Сулукнинг вафотигача давом этди. Хуросонга Наср ибн Сайёр ноиб қилиб тайинланмагунча, халифалик Амударёнинг нариги тарафидаги ҳудудлар (Моварауннаҳр) устидан тўлиқ назорат ўрната олмаганлар.
Америкалик олим Яҳё Холид Блинкеншип ҳам бу жанг халифалик учун жуда қимматга тушганлигини ва Амударёнинг нариги тарафидаги бошқа ҳудудларда ҳам халифаликка қарши ҳаракатлар авж олиб кетганлигини баён қилган. Хуросон ноибига эса минтақадаги вазиятни ўз назоратида сақлаб қолиш учун халифалик марказидан қўшимча ҳарбий қисмлар юборилган. Айнан Тахтиқорача жанги минтақанинг кейинги тарихида муҳим рол ўйнаган. Умумий йўқотишларни ҳисобга оладиган бўлсак, Араб халифалиги учун бу жангдаги ғалаба - мағлубиятга тенг бўлган.
Улуғбек Олимов, кичик илмий ходим
