«Ниҳоят у денгизда ҳеч қачон ёлғиз қолмаслигини тушунди…» «Чол ва денгиз» романи ҳақида

«Дарё» колумнисти Нурбек Алимов «Жаҳон адабиётининг энг буюк асарлари» лойиҳаси доирасида машҳур бадиий асарларни таҳлил қилишда давом этади. Бу ҳафта у Эрнест Хемингуэйнинг «Чол ва денгиз» романи ҳақида ҳикоя қилади.

Флешбэк

Эрнест Хемингуэйни энг севимли адибларимдан бири деб ҳисоблайман. Деярли барча китобларини ўқиб чиққанман десам адашмайман. Булар ичида энг енгил ўқиладиган ва шу билан бирга ўзида жуда катта юкни кўтарган асар, шубҳасиз, «Чол ва денгиз»дир. Ёзувчига Нобель мукофотини ҳам айнан шу асар олиб келган. Болалигимда бу китоб таъсирида ҳаттоки дўстларим билан ёғоч сол ясаганман, каналда оқиб, ўзимни асар қаҳрамони сифатида тасаввур қилганман. Балиқ овига борсам, ҳамиша ёдимга келарди, қайтиб келиб эса ўзимга ёққан энг таъсирли диалоглар қисмини қайта-қайта ўқирдим.

Асар ҳақида

«Чол ва денгиз» – америкалик ёзувчи Эрнест Хемингуэйнинг 1952 йилда Багама оролларида ёзилган ва нашр этилган романи. Хемингуэйнинг ҳаёти давомида нашр этилган сўнгги таниқли асари. Кубалик балиқчи, кекса Сантьягонинг ҳаётидаги энг катта ўлжага айланган улкан марлин билан очиқ денгиздаги жанги ҳақида ҳикоя қилади.

Асарнинг китоб версияси 1952 йил 1 сентябрда чоп этилган. Тиражи 50 минг нусхадан иборат бўлиб, Чарльз Танниклифф ва Раймонд Шеппардлар чизган оқ-қора расмлар билан бойитилган.

1953 йил май ойида Хемингуэй фаолияти учун Пулитцер мукофотига, 1954 йилда эса адабиёт бўйича Нобель мукофотига сазовор бўлди. «Чол ва Денгиз»нинг муваффақияти Хемингуэйни дунёга машҳур қилди. Асар ҳозир дунёнинг кўп давлатларида, мактабларинг адабиёт дарсларида ўрганилмоқда.

Сюжет

Сантьяго исмли чол Кубадаги кичкина балиқчи қишлоқда яшайди ва ёлғиз ўзи балиқ тутади. Сўнгги марта у 84 кунни денгизда ўтказган, аммо ҳеч нарса тутолмаган. Илгари Манолин исмли бола у билан балиқ овлаган, у чолга жуда кўп ёрдам берган, аммо боланинг ота-онаси Сантьягони омадсиз деб ҳисоблаб, ўғлига бошқа қайиқда денгизга боришни буюрган.

Чол Манолинга балиқ овлашни ўргатган ва бола Сантьягони яхши кўради, унга ёрдам беришни хоҳлайди. У хўрак учун сардина сотиб олади, чолнинг кулбасига овқат олиб келади. Чол азалдан қашшоқликка кўниккан.

Улар бола билан балиқ ови ҳамда таниқли бейсбол ўйинчилари ҳақида суҳбатлашишади. Кечаси чол ёшлигидаги Африкани ва «қирғоққа чиққан шерларни» тушларида кўради.

Эртаси куни эрталаб чол балиқ овига боради. Бола унга елканни кўтаришда, қайиқни тайёрлашда ёрдам беради. Чолнинг айтишича, бу сафар у омадга ишонади.

Балиқ овловчи кемалар бирин-кетин қирғоқдан сузиб, денгиз томон йўл олади. Чол денгизни яхши кўради, уни аёл кишини эслаган каби энтикиб ўйлайди. Илмоққа хўракни илгандан сўнг Сантьяго қушлар ва балиқлар билан хаёлан мулоқот қилиб, аста-секин сузади. Ёлғизликка ўрганиб қолган чол ўзи билан ўзи гаплашади.

Олдин ўзи ёлғиз қолганида у куйларди; у баъзан ҳатто тунда, катта елканли қайиқларда сузганда ёки тошбақаларни ов қилганда ҳам қўшиқ айтган.

Чол океаннинг турли жонзотларини билади ва уларга жуда юмшоқ муносабатда бўлади.

Аввалига Сантьяго кичкина тунец балиғини ушлайди. У тунецлар суруви атрофида унинг хўракларини яхши кўрувчи катта балиқ бор деб умид қилади. Кўп ўтмай чол қармоқ ўрнини босадиган яшил новданинг енгил силкинишини сезади. Қармоқ ипи пастга тортила бошлайди ва чол қўлга тушган жуда катта балиқнинг вазнини ҳис қилади.

Чол қалин балиқ овлаш ипини тортиб олишга ҳаракат қилади, аммо у муваффақиятга эришмайди – катта ва кучли балиқ у билан бирга енгил қайиқни тортиб кетади. Чол унинг ёнида бола йўқлигидан афсусланади – Сантьяго балиқ билан олишаётганида Манолин бошқа қармоқлардан ўлжа оли туриши мумкин эди.

Орадан тахминан тўрт соат ўтади. Оқшом яқинлашмоқда. Чолнинг қўллари тилиниб кетган, балиқ овлаш ипини орқасига ташлайди ва унинг остига қоп қўяди. Энди Сантьяго қайиқ томон суяниб, бироз дам олиши мумкин.

Қариликда одам ёлғиз қолиши мумкин эмас... Аммо, бу муқаррар.

Тун. Балиқ қайиқни қирғоқдан узоқроққа тортади. Чол чарчаган, лекин балиқ ҳақидаги ўйлар уни бир лаҳза тарк этмайди. Баъзан у унга ачинади – катта, кучли ва кекса балиқ, чол яшаши учун ўлиши керак. Сантьяго балиқ билан гаплашмоқда: «Мен ўлгунимча сендан ажралмайман».

Чолнинг кучи тугаяпти, балиқ эса чарчамайди. Сантьяго тонгда тунец ейди – унинг бошқа овқати йўқ. Чол балиқ сув юзасида пайдо бўлишига умид қилади ва кейин уни найза билан ўлдириши мумкин.

Ниҳоят, сув юзасида балиқ пайдо бўлади. У Қуёшда товланади, боши ва орқаси тўқ бинафша ранг, бурнининг ўрнига эса – қилич, худди бейсбол битаси каби узун. У қайиқдан икки фут узунроқ.

Сиртда пайдо бўлган балиқ яна чуқурликка кириб, қайиқни тортиб кетади ва чол уни ушлаб туриш учун куч тўплайди. Худога ишонмаса-да, дуо ўқийди.

Яна бир кун ўтади. Ўзини чалғитиш учун, чол бейсбол ўйинларини эслайди. У Касабланкадаги қовоқхонада бир вақтлар портнинг энг кучли одами бўлган қора танли одам билан қандай қилиб куч синашганини, улар кун бўйи столда қандай қилиб қўлларини туширмасдан ўтирганларини ва охир-оқибат қандай қилиб ғалаба қозонганини эслайди. У бундай жангларда бир неча маротаба қатнашган, ғалаба қозонган, аммо кейин балиқ овлаш учун ўнг қўл керак деб қарор қилиб, бу ишни ташлаб юборган.

Балиқ билан жанг давом этмоқда. Сантьяго ўнг қўли билан қармоқ ипини ушлаб туради. Кичик қармоққа макрель балиғи илинади. Чол у билан кучини мустаҳкамлайди, гарчи бу балиқ мутлақо мазасиз бўлса ҳам. У овқатланадиган ҳеч нарсага эга бўлмаган катта балиқ учун ачинади, аммо уни ўлдиришга бўлган қатъийлик пасаймайди.

Тунда балиқ сув юзасига чиқади ва айлана суза бошлайди. Бу балиқ чарчаганининг белгисидир. Чол балиқ овини тугатиш учун найза тайёрламоқда. Кекса Сантьягонинг чарчоқдан фикрлари чалкашиб кетади ва унинг кўзларида қора доғлар рақсга туша бойшлайди. Чол қолган бор кучини тўплайди ва балиқнинг биқинига найза санчади.

Кейин балиқ ҳаётга қайтади, гарчи аллақачон ўлимни бўйнига олган бўлса-да, гўзаллиги билан мақтангандек сув сатҳидан кўтарилади.

Кўнгил айниш ва кучсизликни енгиб, чол балиқни қайиқнинг ён томонига боғлаб, қирғоққа томон бурилади.

Қон ҳидига сузиб келган биринчи акула пайдо бўлгунича орадан бир соат ўтади. У қайиққа яқинлашади ва балиқни тишлари билан йиртишни бошлади. Чол уни бош суягидаги энг ҳимоясиз жойига найза билан уради. У найза, арқон ва улкан балиқ парчаларини судраб, сув тубига шўнғиб кетади.

Сантьяго яна иккита акулани эшкакка боғлаб қўйилган пичоқ билан ўлдиради. Акулалар балиқнинг камида чорак қисмини олиб кетади. Тўртинчи акулада пичоқ синади ва чол кучли тўқмоқни қўлига олади.

У қайиққа акуланинг ҳар бир ҳужуми бир парча узиб олинган гўштни англатишини ва энди балиқ қони денгизда магистрал каби кенг из қолдирганлиги дунёдаги барча акулаларни чорлашини билади.

Кейинги акулалар гуруҳи Қуёш ботишидан олдин кемага ҳужум қилади. Чол уларнинг бошларига тўқмоқ билан уриб, ҳайдаб юборади, лекин тунда улар қайтиб келади. Сантьяго аввал йиртқичларга қарши тўқмоқ билан, кейин эса румпелнинг ўткир парчаси билан курашади. Ниҳоят, акулалар сузиб кетади: улар учун овқатланишга бошқа ҳеч нарса қолмаган эди.

Чол кечқурун кўрфаздаги кулбасига киради. Тутқични ечиб, елканни боғлаб, уйи томон юради. Чол бир зум орқасига ўгирилиб, катта балиқ думини ва оқ сузгичини кўради.

Бола чолнинг кулбасига келади. Сантьяго ухламоқда. Бола чолнинг ярадор кафтларини кўриб йиғлайди. У чолга қаҳва олиб келиб, уни тинчлантиради ва бундан буён улар бирга балиқ овлашига ишонтиради, чунки у ҳали кўп нарсаларни ўрганиши керак. У чолга омад олиб келишига ишонади.

Эрталаб балиқчилар баҳайбат балиқ қолдиқларидан ҳайратда қолади. Бой сайёҳлар қирғоққа келади. Улар балиқнинг улкан думи билан узун оқ умуртқасини кўриб ҳайрон қолади. Официант уларга нима бўлганини айтиб беришга ҳаракат қилади, лекин улар ҳеч нарсани тушунмайди – улар бундай ҳаётдан жуда узоқда эди.

Бу пайтда чол ухламоқда эди ва тушида қирғоққа чиқаётган шерларни кўрарди...

Таҳлил

Китобнинг биринчи жумласиёқ («Чол қайиқда ёлғиз ўзи Гольфстримда балиқ овларди. Денгизга чиқаётганига мана саксон тўрт кун ҳам тўлди, аммо ҳали биронта балиқ тутганича йўқ») кишини ўзига тортади. Бу сўзлар содда ва тузилиш жиҳатдан оддий мустақил бирикма билан қўшилган иккита мустақил ва яхши ифодаланган гапни ташкил этади. Бу Хемингуэй адабий услубини тавсифловчи умумий хусусиятлардир. Бу роман Дон Кихотнинг севгилиси Дульсинеяни кўриш учун йўлида даҳшатли маҳлуқларни қидиришига ўхшайди. Адибнинг бошқа асарларида сўзларни тежаш, тажрибани бевосита етказиш учун ишлатилган бўлса ҳам, бу асарда Хемингуэйнинг маҳорати шу қадар мустаҳкамланганки, насрнинг кўп қисми бир даражада бўш бўлиб, бошқасида маъно бор; яъни жумлалар ҳақиқат билан ўзига хос алоқани йўқотишга мойилдир, лекин шу билан бирга улар шеърият эффектига жуда ўхшаш, умумий ва рамзий характерга эга бўлади. Хемингуейнинг услуби нима учун жуда кўп шарҳловчилар унинг романини фантастика эмас, афсона сифатида кўришини тушунтиришга ёрдам беради.

Қуйидаги жумлада қирқ сонининг қўлланилиши эса қисқа романдаги кўплаб диний аломатларнинг биринчисидир. Қирқ кун – Исо Масиҳ саҳрода Шайтонни енгиши учун ажратилган вақт. «Қирқ кундан кейин Манолиннинг ота-онаси ‘чол ҳозир аниқ Салао, бу омадсизликнинг энг ёмон шакли’ деб қарор қилди».

Бу жумла роман мавзуларидан бирини – ўзгармас тақдирга қарши қаҳрамонона курашни ифода этади. Аслида биринчи хатбошидаги барча сўзларда Сантьягонинг муваффақиятсизлиги аниқ кўриниб турибди. Масалан, «деярли ҳар куни чолнинг денгиздан қуруқ қайтаётганлигини кўриб бола ич-ичидан эзилар эди». Янада кучлироқ: «Дағал матодан тўқилган елкан ямалавериб, олақуроқ бўлиб кетган, ўроғлиқ ҳолда яксони чиққан полкнинг байроғига ўхшарди…»

Сантьягонинг тавсифий тузилиши, унинг эски ва қариган танаси тафсилотлари билан давом этади. Ўтмишдаги муваффақиятлардан мерос қолган яралар ҳам «узоқ сувсизликдан қақраб ётган биёбон дарзлари сингари кўҳна эди».

Буларнинг барчаси Хемингуэй томонидан моҳирона тарзда айтилган «чолда нимаики бор бўлса, бари ҳам эски, фақат денгиз тусини олган мовий, мардона одамларникига хос қувноқ кўзлари бундан мустасно эди» деган сўзлар билан бирдан ўзгаради. Бу муваффақиятнинг икки тури: ташқи, моддий муваффақият ва ички маънавий муваффақият ўртасидаги дихотомияга эътиборни жалб қилади.

Сантьягога ташқи муваффақият етишмаса ҳам, унинг ички муваффақияти билан, бу нарсанинг аҳамияти буткул йўқолади. Бу тинимсиз руҳнинг моддий бойликлар устидан ғалабаси, романнинг яна бир муҳим мавзусидир. Бундан ташқари, Сантьяго кўзларининг ранги, Хемингуэй Сантьягони денгиз билан тобора очиқ таққослашидан далолат беради, бу эса Сантьягонинг чексиз руҳи ва чексиз денгиз кучини бевосита узвий боғлиқ эканини англатади.

Сантьяго ва Манолин ўртасидаги муносабатни бир жумла билан хулоса қилиш мумкин: «Чол болага балиқ овлашни ўргатди, бола эса уни яхши кўрди». Манолин Сантьягонинг шогирди, аммо унинг муносабати фақат иш билан чегараланмайди. Манолин Сантьягога қалбан сиғинади, аммо бу бутпарастлик объекти нафақат бир пайтлар бўлган буюк балиқчи, гарчи ҳозирги пайтда у муваффақиятсизликка учраган бўлса ҳам, балки ғоявий сиғиниш эди. Бу Манолиннинг чолга ноёб ва деярли диний садоқатини тушунтиришга ёрдам беради, Чол билан балиқ овламагани учун Сантьягодан узр сўраганида Манолин шундай дейди: «мени кетишга дадам ундади. Мен болалигимдан унга итоат қилишим керак», деган гапга Сантьяго жавоб беради: «биламан... Бу нормал ҳолат. Унинг ишончи кам».

Устоз ва шогирд ўртасидаги муносабатларнинг аниқ иерархиясига қарамай, Сантьяго унинг бола билан тенглигини таъкидлайди. Сантьягода болани ўргатиш учун озгина нарса борлигини намойиш қилиб, бу тенглик икки дўстнинг муқаррар ажралишини англатади ва, бундан ташқари, бу болани оқсоқолдан нима ўрганиши ҳақида эмас, балки кекса одамнинг ҳаётдан ноёб сабоқларни ўрганиши ҳақида ҳикоя бўлади.

Кутилмаган тенгликнинг шунга ўхшаш тури, Хемингуэй қуруқликда марлин ва акулалар билан ишлашнинг турли усулларини тасвирлаб берганида пайдо бўлади. Гарчи бу Сантьяго, марлин ва акула ўртасидаги жангни намойиш қилса-да, у иштирокчиларга мос келади. Денгиз жангларига қарамай, марлин ва акулалар қирғин қилинади ва одамлар улардан қуруқликда фойдаланадилар; уларнинг душманликлари фақатгина денгизда актуал холос, соҳилда эса бу ҳеч нарсани англатмайди. Сантьяго ва Манолин мисолида бўлгани каби, ушбу уйғунлик романда табиатнинг уйғунлиги, катта фожиада қаҳрамоннинг ўз қурбонига ёрдам берадиган бирлик сингари тематик ташвишни намойиш этади.

Хемингуэйнинг асарлари инсон ва табиат, кураш ва қаҳрамонлик, ахлоқий куч ва ёлғизлик, йўқотиш ва муваффақиятсизликнинг буюклиги билан боғлиқ. «Чол ва денгиз» эҳтимол ёзувчининг бу мавзулар чўққисидаги энг юқори нуқтасидир. Шунинг учун ҳам биз ҳар биримиз ўзимизни унинг асарларида топа оламиз. Асарда марказий мавзу мағлубият бўлса-да, у муваффақиятсиз бўлишини ҳис қилганига қарамай, охиригача курашишни давом эттиради. Бу эса, ўз навбатида, инсонга янада улуғворлик бағишлайди.

Бошқа томондан, балиқ ови чолнинг балиқ тутиш қобилиятига эга эканини ўзига исботлаш учун рамзий маънога эга, гарчи у қари бўлса ҳам, ёш йигитнинг кучига эга бўлмаса ҳам, у ҳанузгача қари донишманд айёрлиги ва тажрибасига эга эди.

Хулоса

Аслида бу ҳикояда кўп нарса содир бўлмайди, лекин сизни биринчи саҳифадан охирги саҳифага қадар бутун диққатингизни тортиб олади. Бу ерда мен учун энг кутилмаган нарса бу асарнинг якуни бўлган. Назаримда, ҳамма нарса жуда қайғули тугаши керак эди. Бироқ бу ҳам ёмон эмас. Бундай якун чолни қаҳрамонга айлантирмайди, лекин у энг қимматли нарсасини сақлаб қолишга муваффақ бўлгани сабабли у ютқазмайди. Бу ерда чол оддий одам ва бу ҳикоянинг гўзаллиги шунда.

Бу буюк китоб, мен ундаги ажойиб, жуда кенг қамровли фикрлашга ундовчи диалогларни таҳлил қилиб, муаллиф айтмоқчи бўлган нарсанинг охирига боришни жуда яхши кўрардим. Ростини айтсам, уни таҳлил қилиб ва таҳлилсиз ўқиб, мен икки хил китобни топдим. Улардан бирида якун жуда қайғули ва депрессив, иккинчисида эса умид, ишонч ва кучга тўла эди.

Қизиқ, нега одамларни яна ва яна денгизга чиққиси келаверади? Биз фақатгина овқат учун денгизга борамизми? Овқат учун очликдан кўра кучлироқ очлик борми? У нима? Ўйлайманки, ҳамма бу саволларга китобни ўқиб чиқиб, ўзига хос тарзда жавоб топади. Хемингуэй ўзи учун жавобни ушбу китобда берган. Қабул қилиш ёки қилмаслик сизга боғлиқ. Китобни ўқиш осон, Хемингуэй ўз услубида бемалол сўзлайди. Таъриф саҳифалари ёки нозик тарзда тасвирланган психологик портретлар йўқ. Мен барчага бу китобни, мақсади ибтидоий примитив инстинктлардан устун бўлган ғарб стоицизмининг ажойиб ёдгорлиги сифатида ўқишни тавсия этаман.

Қизиқарли фактлар

- Роман Чарли Скрибнер ва Хемингуэйнинг адабий муҳаррири Макс Перкинсга бағишланган ва 1952 йил 1 сентябрда Life журналида нашр этилган. Икки кун ичида журнал беш миллион нусхада сотилган;

- Кунларнинг бирида Эрнест Хемингуэй ҳар кимнинг юрагига таъсир қилувчи энг қичқа ҳикоя ёзиши мумкинлиги ҳақида бахслашиб қолган. Бу бахсда у ғолиб бўлган. Ҳикоя матни: «Болалар пояфзали сотилади. Кийилмаган» (For sale: baby shoes, never worn);

- Эрнест Хемингуэй ҳаёти давомида кўп маротаба ўлимга яқин эди. У ўндан ортиқ бахтсиз ҳодиса ва табиий офатда бўлган, ов пайтида икки маротаба яраланган, ўрмон ёнғинидан омон қолган, урушда эса жангда пулемётлардан яраланган ва танасидан 273 та мина парчаси олинган. Аммо у ҳаётини жонига қасд қилиш билан якунлаган. Ачинарлиси, ёзувчининг отаси, акаси, синглиси ва невараси ҳам ўз жонига қасд қилган.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.