Марказий банк қайта молиялаш ставкаси 28 июндан бошлаб 9 фоиздан 14 фоизга кўтарилгач, кўпчилик илгари арзонлиги сабаб кенг оммага имконли — «доступний» бўлмаган кредитларни олиш осонлашишини кутган эди. Амалда эса бундай бўлмади. Аксар тижорат банклари қатор йўналишлар бўйича кредитлашни буткул тўхтатган бўлса, баъзи банклар кредит маҳсулотлари нархини, яъни, фоизларини кескин ошириб юборди.
Нега бундай бўлди?
Кўпчилик ўйлаганидек, биргина фоиз ставкаларининг оширилиши шаффоф ва очиқ кредит бозорини ҳосил қилиб қўймайди. Чунки муаммо фақатгина қайта молиялаш ставкаси паст эканлигида эмас. Тижорат банкларининг қатор йўналишлар ва кўплаб қарздорлар категориялари бўйича — масалан, Давлат, Инвестиция ва Ҳудудий дастурлари доирасидаги лойиҳалар, ҳукумат қарорлари асосида молиялаштирилаётган кредитлар, таълим кредитлари, ёш оила тоифасига мансуб қарздорларга истеъмол, ипотека ва микрокредитлар каби маҳсулотлар бўйича — фоиз ставкаси қатъий чегараланган.Яъни улар бўйича фоиз ставкаси қоида тариқасида қайта молиялаш ставкасидан юқори бўлиши мумкин эмас. Бундай имтиёзли тоифадаги кредитлар тижорат банклари кредит портфелининг кўп ҳолларда 50 фоиз ва ундан юқори улушини ташкил этади. Энди ўзингиз ўйланг — банклар томонидан ажратилган ва ажратилаётган кредитларнинг ярмидан кўпи бўйича фоиз ставкаси қатъий белгилаб қўйилган ҳолатда кредит бозори ҳақида гапириш мумкинми?
Албатта, давлат айрим тоифа қарздорлар ва иқтисодиёт тармоқларини қўллаб-қувватлаши табиий ва бу лозим ҳам. Лекин тижорат банкларини тегишли тартибда ресурс билан таъминламай туриб ёки фоиз йўқотишларини қопламасдан, имтиёзли кредитлашни йўлга қўйиш ҳар доим фоизлар диспропорсиясини ёки ўша имтиёзли кредитлар дефицитини келтириб чиқараверади. Диспропорсия ва дефицит бошланган жойда эса коррупция элементлари пайдо бўлмаслиги мумкин эмас, чунки бозор тартибга солмаган масалани коррупция «тартибга солади».
Қолаверса, тижорат банклари, айниқса нодавлат тижорат банклари ўз ихтиёрларидан ташқари ҳолда, яъни юқоридан тушган «режани бажариш» учун имтиёзли ва арзон кредит бериш ортидан пайдо бўлган йўқотишларни ҳар доим бошқа тоифа қарздорлар — тижорий кредитлар фоизларини ошириш ҳисобидан чиқариб олиш йўлини тутишади.
Бошқача айтганда, масалан, тижорат банки 12 фоиз ёки 14 фоиздан ресурс топиб, қайсидир имтиёзли тоифага 14 фоиздан — қайта молиялаш ставкасидан кредит бердими, бунинг йўқотишини бошқа бир тоифага камида 22 фоиздан кредит бериш билангина қоплаши мумкин. Агар имтиёзлар бўлмаганда эди, тижорат банки ҳар икки мижозига — талаб ва таклифга қараб — масалан, 17—18 фоиздан кредит маҳсулотини таклиф этиши ва бу маҳсулотлари хажмини, ўз-ўзидан даромадларини ҳам, янада оширишга рағбат олиши мумкин бўларди.
Энг ёмони, аслида бундай вазиятдан ўша имтиёзли деб ажратилган тоифадагиларнинг аксарияти, бундай кредит олишга имкон топа олмаганлар ҳам жабр чекади ва чекмоқда. Масалан, бугунги куннинг долзарб муаммоларидан бири бу — ОТМларга тўлов-контракт ҳисобига ўқишга кирган талабаларнинг контракт пулини тўлаш учун таълим кредитларининг олиши масаласи. Вазирлар Маҳкамаси Қарори, Марказий банкнинг тегишли низоми билан бу йўналишдаги кредитларнинг фоиз ставкаси аниқ белгилаб қўйилган: қайта молиялаш ставкасидан ошмаган миқдорда, яъни таълим кредити устамаси 14 фоиздан ошмаслиги керак.
Лекин тижорат банклари айни дамда энг арзон бўлса 14 фоиздан зўрға ресурс топаётган бир шароитда — биринчидан, 14 фоиздан таълим кредити беришдан манфаатдор бўладими (яна шунча солиқлар, бошқарув, эксплуатация, иш ҳақи харажатларини тўлаган ҳолда); иккинчидан, тижорат банки, гарчи буни бўлажак қарздор истаётган бўлса ҳам, қоидаларга қарши бориб, йиллик 14 фоиздан юқори ставкада таълим кредити бера олмайди. Пировардида бозор ставкаларида таълим кредити олиш истаги ва имкониятидаги қатлам ҳам, тижорат банкларининг ўзи ҳам манфаатдор бўлмаган вазият ва ҳолат юзага келмоқда.
Нима қилмоқ керак?
Биринчидан, давлат ва Марказий банк тижорат банкларининг кредит маҳсулотлари бўйича фоиз ставкаларини чеклаш ва ўрнатиш, имтиёзли кредитларнинг «юкини» тижорат банклари зиммасига ортиш амалиётидан воз кечмоғи лозим. Ҳеч қурса, ўтган 20—25 йиллик имтиёзларни болалатиш амалиётимиз қандай салбий оқибатларни яратгани тўғрисида ўйлаб кўрмоғимиз керак бўлади. Чунки имтиёзли кредитларнинг иқтисодиётимизга етказаётган билвосита зарари ва яратаётган диспропорсиялари, шартли равишда айтганда, шу пайтгача «конвертация» муаммоси — расмий курс ва «қора бозор» курси етказган жабрдан кам эмас (зеро, иқтисодий нуқтаи назардан қаралса, 9 фоиз ёки 14 фоизлик кредит олиш — барча белгиларига кўра 4200 сўмдан валюта сотиб олишдек гап аслида).Хурсанд қиладиган жиҳат шундаки, кейинги пайтда бу йўлда илк қадамлар қўйилишини кузатмоқдамиз, дастлабки механизмларни яратиш йўлида ҳаракатлар ҳам бошланган. Ўзбекистон Президентининг 17 августдаги «Тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш жамғармасини тузиш тўғрисида»ги 3225-сонли қарорини айнан шундай прогрессив ҳаракатларнинг аввали деб ҳисоблаш мумкин.
Қарорга кўра янги ташкил этилаётган жамғарма олдига бошқа қатор вазифалар билан бирга тадбиркорлик субъектларининг тижорат банкларидан олган кредитлари фоизларини қисман қоплаб бериш вазифаси қўйилган. Яъни, бундан буёғига ҳукумат бизнеснинг қатор шакллари ва бизнес лойиҳаларни «насия» ва тижорат банклари гарданига «юклатилган» имтиёзлар билан эмас, билвосита компенсация йўли билан қўллаб-қувватлаш йўлини тутади. Бу бутун дунё тажрибаси, шаффоф йўл. Фақат шу йўл билангина кредит ва фоиз бозорини мувозанатлаш, имтиёзлар билан бозорга акс таъсир кўрсатишнинг олдини олиш мумкин бўлади.
Буёғига турфа жисмоний шахс қарздорлар, масалан, талабалар, ёш оилалар, аёллар ва бошқаларга ҳам турли йилларда ва турли сабабларга кўра «қайта молиялаш ставкасидан ошмаган», «қайта молиялаш ставкасининг 50 фоизидан ошмаган» каби кўринишда тақдим этилган имтиёзлардан ҳам воз кечиш ҳақида ҳам чуқурроқ таҳлил қилиш керак бўлади. Ахир, ўзингиз ўйланг — имкониятларингизга холис баҳо беринг: масалан, сиз талабасиз, банкларда танишларингиз йўқ, пора ҳам бера олмайсиз, имтиёзли таълим кредит олиш имкониятларингиз қандай? Ёки сиз ёш оиласиз, айни дамда йиллик 14 фоиздан, 3 йиллик имтиёзлик давр билан 15 йилга ипотека кредит олиш имкониятингизни бир чамалаб кўринг.
Энди ҳеч кимни шахсан айбламай, масалага танқидий ёндашсак, аслида бозор ва шаффофлик йўқлиги учун имтиёзли кредитларга имтиёзга муҳтожлар эмас, имтиёзга «доступ» қила оладиганлар эга чиқмаяптими? Шундай экан, ўзига хосликдан воз кечиб, барча тараққий этган мамлакатлар тутган йўлдан юриш, «отанг бозор, онанг бозор» принципларига қайтиш тўғри эмасми? Албатта, бу билан кам таъминланган, ёрдамга муҳтож қатламларга кўмак беришдан воз кечиш таклиф этилмаяпти. Асло! Лекин бу ёрдам, худди юқорида қайд этилганидек, билвосита амалга оширилиши, балки алоҳида Жамғарма ташкил этиш ва тижорат банкларидан олинган кредитлар фоизларини қисман қоплаб бериш йўли билан кўрсатилмоғи афзалроқдек кўринади.
Ўйлаб кўринг, биз бу мавзуга яна қайтамиз.
Александр Давлетов
Изоҳ (0)