“U nari borsa pochta vaziri bo‘lishi mumkin edi”. Adolf Gitler Germaniya hokimiyati tepasiga kelganiga 87 yil bo‘ldi

87 yil oldin Germaniyada hokimiyat tepasiga Adolf Gitler keldi. Nemis xalqi bunga qanday yo‘l qo‘ygan? Qanday qilib fyurer hokimiyatni tortib oldi? Yoki tortib olish emasmidi bu? Qanday bo‘lmasin, ushbu davrda “demokratlarsiz demokratiya” qurmoqchi bo‘lgan Veymar respublikasi, Germaniya va butun Yevropani misli ko‘rilmagan fojiaga olib kelgan diktaturaga bosqichma-bosqich yaqinlashib borardi...

Reyxstagdagi xaos

Veymar respublikasi Birinchi jahon urushidan keyingi vayronagarchiliklardan asta-sekin chiqib keta boshladi, ammo 1929-yilda boshlangan global iqtisodiy inqiroz, Germaniyada ishsizlikning o‘sishi va Versal shartnomasi bo‘yicha to‘lanadigan tovon yuklari mamlakatni og‘ir muammolarga duchor qildi. 1930-yil mart oyida umumiy moliyaviy siyosat borasida parlament bilan kelisha olmagan keksa prezident Paul fon Gindenburg endi parlament ko‘pchiligiga tayanmaydigan va faqat prezidentning amriga bo‘ysunuvchi yangi kanslerni tayinladi. Reyxstag endi kansler tayinlanishi va hukumat shakllanishiga ta’sir qilolmasdi, biroq ularni olib tashlashi mumkin edi. Reyxstagda xaos boshlangan edi.

Oxir-oqibat yangi kansler Genrix Bryuning mamlakatda tejamkorlik siyosatini joriy etdi. Bundan norozi odamlar esa juda ko‘plab topilardi. 1930-yil sentabr oyida Reyxstagga o‘tkazilgan saylovlarda, Adolf Gitler boshchiligidagi Germaniya Sotsialistik ishchilar partiyasi (NSDAP) o‘z mandatlari sonini 12 tadan 107 tagacha, kommunistlar esa 54 tadan 77 tagacha ko‘paytirib oldi. Shunday qilib, o‘ng va so‘l qanot ekstremistlari birgalikda parlamentdagi o‘rinlarning uchdan bir qismini qo‘lga kiritdi. Bunday sharoitda har qanday konstruktiv siyosat deyarli imkonsiz edi.

Agar kommunistlar o‘shanda sotsial-demokratlar bilan birgalikda harakat qilsa, natsistlarni to‘xtata olishlari mumkin edi, ammo Moskva kommunistlarga sotsial-demokratlar bilan muomala qilishni umuman taqiqlagan: Stalin sotsial-demokratlarni asosiy dushmanlar deb hisoblardi. Ammo fashistlar bir muddat kommunistlarning ittifoqchilariga ham aylandi: 1932-yilda ular kommunistlar bilan birga Berlin shahrini falaj qilib qo‘ygan transport xodimlarining qo‘shma ish tashlashini o‘tkazdi.

G‘alati yefreytor

1932-yilgi yangi saylovlarda natsional-sotsialistlar 37 foiz ovoz to‘pladi va garchi ular mutlaq ko‘pchilikka ega bo‘lishmagan bo‘lsa-da, Reyxstagdagi eng kuchli fraksiyaga aylandi. Gitler hokimiyatni faqatgina boshqaruv tepasidagi elita qo‘lidan olishi mumkin edi, shu sababli Gitler ushbu elita tomonidan qo‘llab-quvvatlanishga intildi. U shunday qo‘llovni biznes hamjamiyatining nufuzli a’zolaridan topdi. 1932-yil avgustda Gitler katta kapitalga, o‘zining saylovdagi muvaffaqiyatlariga va fashistlarning ko‘chalarda amalga oshirayotgan shafqatsizliklariga tayanib, Gindenburgga uni Reyxkansler etib tayinlashini talab qilib murojaat qildi. Gindenburg buni rad etdi: u “g‘alati yefreytor”ni mensimadi, prezidentga ko‘ra, “Gitler nari borsa pochta vaziri bo‘lishi mumkin edi, lekin kansler emas”.

Ammo Gindenburg 1933-yil 30-yanvardagi bosimga bardosh bera olmadi. Biroq Gitlerning birinchi kabinetida fyurerdan tashqari natsistlar 11 tadan ikkitagina vazirlik lavozimlarini egallashgan xolos. Gindenburg va uning maslahatchilari Gitlerning qurollangan “jigarrang ko‘ylaklar” harakatini o‘z maqsadlari uchun ishlatishga umid qilishgan. Biroq bu umidlar xayoliy bo‘lib chiqdi. Gitler tezda o‘z kuchini mustahkamlashga kirishib ketdi. Reyxkansler etib tayinlanganidan bir necha hafta o‘tgach, Germaniyada favqulodda holat e’lon qilindi.

Odatda fashistlar tomonidan “hokimiyat egallab olingani” haqida ko‘p gapiriladi. Ammo Gitler 1933-yil yanvarida xalqning unga nisbatan bo‘lgan muhabbat to‘lqini bilan hokimiyat tepasiga ko‘tarilgan, degan gaplar ham bor. Uchinchi reyx qulagandan so‘ng esa yana o‘sha “hokimiyatni tortib olish” tezislariga qaytilgan va Gitler davlat to‘ntarishi oqibatida hokimiyatga kelgani va nemis xalqi uning qurboni bo‘lgani haqida gapirila boshlangan.

Xalqning muhabbat to‘lqini?

Aslida ikkalasi ham yolg‘on. 1933-yil 30-yanvarda Adolf Gitler Germaniyaning o‘sha paytdagi konstitutsiyasiga muvofiq ravishda Reyxskansler deb e’lon qilingan. Bu “egallab olish” emas, balki hokimiyatni “topshirish” edi. Gitler mamlakat parlamenti bo‘lgan Reyxstagdagi eng kuchli partiyaning raisi edi. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, 1932-yildagi biron-bir saylovda uning partiyasi 40 foizdan ko‘p ovoz to‘plamagan. Noyabr oyida uning reytingi hatto 33 foizgacha tushgan.

Oxir-oqibat u butun qit’ani falokatga olib boruvchi mamlakatning rahbari bo‘ldi. “Qanday qilib Gitler kabi inson mamlakatdagi eng yuqori davlat lavozimini egallashi mumkin?”, degan savollarga javob sifatida yozilgan kitoblardan hozir butun boshli kutubxonalar tashkil qilish mumkin. Ammo o‘sha davrda ham hozir ham ko‘pchilik uning o‘zi tomonidan 1923-yilda yozilgan kitobni e’tibordan chetda qoldiradi. Axir u o‘zining barcha jinoiy maqsadlarini “Mayn Kampf” kitobida ochiq-oydin bayon qilgan edi: yevropalik yahudiylarni yo‘q qilish va sharqdagi harbiy harakatlar.

Qanday qilib bunday odam o‘zini Gyote kabi shoirlar va Shopengauer kabi mutafakkirlar yurti deb bilgan xalqning boshida bo‘lishi mumkin? Birinchi jahon urushining natijasi va milliy kamsitilish hissi bu yerda qanday rol o‘ynaydi? Har uchinchi nemisni ishsiz qoldirgan buyuk iqtisodiy inqiroz-chi? Yoki bu 1933-yilgacha ham nemislarni dahshatga solgan Gitlerning yuz ming sonli shturmchi otryadlarining oldidagi qo‘rquv bilan bog‘liqmidi?

Elitalar xatosi

Bir narsa aniq: Gitlerning hokimiyat tepasiga kelishiga yordam bergan, keyinchalik undan o‘z maqsadlari yo‘lida foydalanmoqchi bo‘lgan mamlakatning konservativ elitalari noto‘g‘ri hisob-kitob qilishgan. Gitler partiyasiga hech qachon ovoz bermagan 60 foiz nemislarning ham “Gitler oldingi kanslerlar kabi tez kelib ketadi”, degan umidlari amalga oshmadi.

Ammo Gitler hokimiyatni qo‘lga kiritgach, oxirigacha uni qo‘yib yubormadi. Bir necha oy ichida u mamlakatda terrorga asoslangan diktaturani o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldi. 1933-yil fevral oyida yangi Reyxkansler matbuot va yig‘ilishlar erkinligini bekor qildi, mart oyida parlamentni hokimiyatdan mahrum qildi, aprel oyida federal shtatlar hukumatlarini bekor qildi, may oyida erkin kasaba uyushmalarini tarqatib yubordi va iyulda natsional-sotsialistiklardan tashqari barcha partiyalarni taqiqladi. Yahudiylarga tegishli do‘konlarga boykot e’lon qilindi va yahudiylarga shifokor, advokat, jurnalist, maktab o‘qituvchisi va universitetlarda o‘qituvchi bo‘lib ishlash taqiqlandi. 1933-yilning bahorida esa siyosiy mahbuslar uchun birinchi konslagerlar tashkil etildi.

1934-yil 2-avgustda Veymar respublikasining prezidenti Paul fon Gindenburg vafot etdi. Fashistlar hukumati shu kunning o‘zida prezident lavozimini endi Reyxskansler lavozimiga qo‘shib yuborish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Prezidentning barcha oldingi vakolatlari Reyxskansler – fyurerga berildi. Totalitar davlatga o‘tish yakunlandi.

Xulosa

Hammasi bir necha oylar ichida juda tez sodir bo‘ldi. Bundan tashqari, fyurer hech qanday uyushgan qarshilikka duch kelmadi. Aksincha, mamlakatda ishsizlik darajasi pasaygani sari xalq orasida Gitler rejimini qo‘llab-quvvatlash o‘sib bordi. Ehtimol, nemislarning 1933-yildagi asosiy aybi — ularning fuqarolik huquqlari va erkinliklarini oniy bo‘lgan siyosiy va iqtisodiy barqarorlikka almashganlaridadir. Buning uchun ular muloyimlik bilan muntazam ravishdagi zulmga, keyin esa butun boshli xalqlarni yo‘q qilishga rozi bo‘lishdi. Mamlakatda avvaliga natsional-sotsializm g‘oyalariga to‘g‘ri kelmaydigan kitoblar yoqildi, keyin esa gulxan navbati insonlarga keldi... Ammo bu endi boshqa hikoya.

Nurbek Alimov tayyorladi.