1861—1865–yillardagi Shimol va Janub urushi AQSh tarix kitoblarida ittifoqchilar va konfederatlar o‘rtasidagi jang yoki fuqarolar urushi sifatida eslanadi. “Daryo” XIX asrning o‘rtalaridagi tarixchilar nazarida eng shafqatsiz va ko‘plab qurbonlar bergan urush haqida hikoya qiladi.
1863 yil…
1861—1865–yillardagi Shimol va Janub urushi AQSh tarix kitoblarida ittifoqchilar va konfederatlar o‘rtasidagi jang yoki fuqarolar urushi sifatida eslanadi. XIX asrning o‘rtalarida yuz bergan mazkur urush tarixchilar nazarida eng shafqatsiz va ko‘plab qurbonlar bo‘lgan jang sifatida qoldi. Gettisburg urushi shimolliklar va janubliklar o‘rtasidagi jangning shimolliklar g‘alabasining ta’minlanishida tub burilish yasadi.
O‘sha kezlarda aksar oq tanlilar qo‘l ostida qora tanli qullar xizmat qilar, shimolliklar prezidenti Avraam Linkoln quldorlikka qarshi va quldorlikni butun AQSh hududida tugatish istagida edi. Biroq janubiy shtatlardagi quldorlar prezident Linkolnning quldorlikka qarshi siyosatini ma’qullamas va unga qarshi jang qilish eng to‘g‘ri yo‘l bo‘lishi, basharti jangda janub g‘alaba qozonsa, AQShda quldorlik rasman ta’n olinishini yaxshi anglagandi.
O‘sha yilda 11 ta janubiy shtat AQSh tarkibidan chiqishni e’lon qildi va Amerika Konfederatlari shtati deb atalgan mamlakatga asos soldi. Mazkur voqea AQShda ko‘plab insonlarning hayotiga zomin bo‘lgan fuqarolar urushini yuzaga keltirdi. Fuqarolar urushining dastlabki ikki yilida janubliklar shimolliklarga qarshi janglarda muvaffaqiyatga erisha boshladi.
Bu esa janubliklarda urushda g‘olib bo‘lishga istakni kuchaytirdi, shu bois konfederatlar Chanselorsvilleda shimollik ittifoqchilar ustidan g‘alaba qozondi. Jangda askarlarning ruhi balandligi ham qo‘l keladi deyishlari o‘z isbotini topdi. General Robert Li agar janubliklar navbatdagi jangda ham g‘olib bo‘lsa, bu shimolliklar uchun katta psixologik zarba bo‘lishini yaxshi tushunardi. General Li imkoniyatni boy bermaslik uchun iyul oyida Shimolga qarshi katta jangga kirdi.
Urushning boshlanishi
1-iyul 1862-yil sanasida AQShning Pensilvaniya shtati Adams okrugidagi Gettisberg qishlog‘ida AQShning fuqarolar urushi davridagi eng ko‘p qon to‘kilgan janglar boshlandi. Mazkur jangda shu paytgacha yengilmas deb e’tirof etilgan general Robert Li qo‘shini janglardagi ilk mag‘lubiyatga uchradi. AQSh fuqarolar urushi tarixida dastlabki ikki yil mobaynida janubliklar yirik g‘alabalarga erishib kelgan bo‘lsa, jangdagi mag‘lubiyat janubliklarning harbiy rejalarida nuqsonlar mavjudligini ko‘rsatib qo‘ydi.
Voqealarning rivojlanishi: 1863-yilning may oyida general Robert Li konfederatlar prezidenti Jefferson Devisga murojaat qilib, Shimolga yurishning yangi rejalariga ruxsat berishni so‘raydi. Shimolliklarning so‘nggi bir necha oy davomida mag‘lubiyatga uchrashi janubliklarning hujum uyushtirishida mantiqiy zanjirning ijobiy yakunlanishidan darak edi. Pensilvaniya poytaxti Xarrisburgning egallanishi general Li armiyasiga jangovar ruh bag‘ishlar va prezident Avraam Linkolnning oshib borayotgan nufuziga zarar keltirishi kerak edi. Strategik jihatdan olib qaraganda, Pensilvaniyaning ishg‘ol qilinishi janubliklar uchun Vashington tomon yo‘l ochardi.
Siyosiy intrigalar, janubliklar yuqori rahbariyatidagi e’tirozlarga qaramasdan general Li armiyasi 15-iyun sanasida Pensilvaniyaga qarshi yurish boshlaydi. General Li 77 minglik qo‘shini yordamida janubliklarni yengishga ko‘zi yetgandi. Janubliklar uchun yana bir ijobiy holat Potomak armiyasiga boshchilik qilayotgan general Jon Xuker ayg‘oqchilar yordamida ma’lumotlar qo‘lga kiritilganiga qaramasdan, janubliklar Shimolga yurish boshlagani faktiga ahamiyat bermaydi.
General nazarida ayg‘oqchilik ma’lumotlari ishonchsiz deb e’tirof etiladi. Prezident Linkoln ma’muriyati esa general Xukerning janggohlardagi iste’dodi va mahoratini inobatga olgan bo‘lsa-da, janubliklar hujumi borasida boshqacha fikrda edi. Shu vajdan Linkoln general Xukerga Vashingtonga chekinishni va Li armiyasining hujumini qaytarishga topshiriq beradi.
General Xuker buyruqqa bo‘ysunishga majbur bo‘ladi, lekin o‘zining shuhratparastligi ortidan keyinchalik generallik rutbasidan ketishga sababchi bo‘lgan xatolikka yo‘l qo‘yadi. Shuhratparast general Xuker kechuvga yaqinlashgan otlarni almashtirib bo‘lmasligini iddao qiladi, ammo Linkoln Xuker o‘rniga muhim jang oldidan general Jorj Midni shimolliklar qo‘shiniga qo‘mondon qilib tayinlaydi.
1863-yil 28-iyun sanasida janubliklar Pensilvaniya shtatining bir necha shaharlarini ishg‘ol qildi. Biroq general Li konfederatlarning harbiy qismlari haqida aniq ma’lumotlarga ega bo‘lmay, zafarona yurishni davom ettirishda ikkilanib qoladi. Li nazarida shimolliklar Potomak daryosidan janubda joylashgan, degan fikr mavjud edi. Shu paytda general Li josus Genri Garrisondan shimolliklar qo‘shini Gettisbergdan 30 milya masofadagi joyda to‘planayotgani haqida ma’lumot oladi.
Agarda Li qo‘shinlari g‘arbga yurish boshlaganida, shimolliklar general Li ta’minotini uzib qo‘yishi mumkin edi. Mid qo‘mondonligi ostidagi shimolliklar qo‘shini g‘arbiy frontni kengaytirar va janubliklarning Baltimor va Xarrisburgga hujumi xavfining oldini olishga urinardi hamda Li armiyasi bilan janubliklarga qulay bo‘lgan jang maydonida jang qilishga umid qilgandi.
30-iyun sanasida Jon Byuford boshchiligidagi qo‘shinlar yaqin atrofdagi hududlarda taktik razvedka uyushtirish maqsadida shaharga kiradi, ammo konfederatlarning piyoda qo‘shinlariga duch kelib ortga chekinadi. Shimolliklar duch kelgan harbiy brigadaga general Robert Li hurmatiga sazovor bo‘lgan Genri Xet boshchilik qilar va uning harbiy qo‘shini Ambroz Xil qo‘mondonligi ostida edi. Genri Xet Ambroz Xilga shimolliklar qo‘shini Gettisbergda turgani va u qo‘shinga Jon Byuford qo‘mondonlik qilayotganini xabar beradi. Ambroz Xil nazarida shimolliklar qo‘shini Merilendda ekani ma’lum edi, shu sababdan razvedka yetkazgan ma’lumotlarga Xil ishonqiramay qaraydi.
Jangning birinchi kuni
Ambroz Xil kelib tushgan razvedka ma’lumotlarini tekshirib ko‘rishni ma’qul topadi va o‘z qo‘l ostida harakat qilayotgan Genri Xet va Uilyam Dursi Penderga 1-iyul sanasida Gettisbergga hujum boshlash topshirig‘ini beradi. Dastlabki harbiy to‘qnashuv 1-iyul sanasida tonggi soat 05:30 da yuz beradi. Muhorabada Xet qo‘l ostidagi qo‘shinlar Byuford armiyasining qo‘riqlov xizmati bilan jangga kirishadi. Soat 10:30 va 11:00 lar orasida Xet qo‘shini general Jeyms Uodsvortning qo‘shiniga hujum uyushtiradi, ammo hujum muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlanadi.
Xet qo‘shinidan bir necha yuz kishi shimolliklar tarafidan asirga olinadi va Gettisbergni ishg‘ol qilish rejasi qo‘ldan chiqadi. Janubliklar hujumini kuchaytirish maqsadida general Li ham o‘z qo‘l ostidagi askarlarni Gettisbergga tomon siljitadi. Shiddatli kechgan janglarda janubliklar shimolliklarni tor-mor qiladi.
Shu orada chekinayotgan shimolliklar qo‘shini Oliver Xovard va Uinfild Skott qo‘mondonligi ostida qaytadan tartibga keltiriladi va butun kun mobaynida janglarda ishtirok etgan janubliklar qo‘shinlari Qabriston tepaligi deb nom olgan joyda g‘alabani qo‘lga kiritish imkoniyatini boy beradi. Jang yakunida garchi janubliklar g‘alabani qo‘lga kiritgan bo‘lsa-da, strategik jihatdan olib qaraganda ular mag‘lubiyatga uchragan edi.
Jangning ikkinchi kuni
Kelgusi kuni general Li shimolliklar egallab turgan hududlarni bosib olish maqsadida keng miqyosli jangga kiradi. Holdan toygan jangchilar, ustiga-ustak tepalikdan janubliklarning oldinga harakatlanishiga yo‘l qo‘ymayotgan shimolliklarning mudofaa janglari natjasida jang sust borishiga sabab bo‘ladi. Kechga yaqin janubliklar Mid qo‘shinlarini tor-mor qilishga harakat qilib ko‘radi. Janglar ayovsiz kechadi. Shimolliklar tasarrufidagi to‘rt polk hayot-mamot jangiga kirgan edi.
Harbiy pozitsiyalarni boy berish shimolliklar uchun mag‘lubiyatdek gap edi. Shimolliklar yaxshi qurollangan, yaxshi jangovar pozitsiyalarga egalik qilardi. Shu tariqa shimolliklar janubliklarning yigirma martagacha qilgan hujumlarini muvaffaqiyatli qaytarishga erishadi. 2-iyul sanasining oqshomida har ikki dushman qo‘mondonlar oldida muhim savol tug‘iladi. General Li ham, general Mid ham keyingi kun janglarni davom ettirish yoki ettirmaslik haqida o‘ylab qoladi. General Li jangni davom ettiraman desa, oziq-ovqat va qurol-yarog‘ zaxiralari tugab qolgan, askarlari holdan toygan edi.
General Mid esa chekinish haqida o‘ylar, chunki shimolliklar qo‘shini janublik mahoratli jangchilarning keyingi kundagi ayovsiz hujumlariga dosh berolmasligi mumkin edi. Natijada ikki general ham nima bo‘lishidan qat’i nazar jangni oxirigacha olib borishga qaror qiladi. General Li urushda g‘olib bo‘lib, yankilar tomonidan konfederatlar davlatining yashashga haqi borligini tan olinishiga erishmoqni istaydi. General Mid bo‘lsa, shimolliklar egallab turgan qulay tepaliklardan samarali foydalanishga ahd qiladi.
Jangning uchinchi kuni
3-iyul kuni Li armiyasi hujum qilishni boshlaydi. Shimolliklar esa mudofaaga zo‘r beradi. Li barcha qo‘shinini shimolliklar armiyasining markaziga hujum qilishni va shu tariqa Potomak armiyasining mudofaasini yorib o‘tib, raqiblarini taslim qilishni maqsad qiladi. Markazga hujumlarning janubliklarning yaxshi jangovar tayyorgarlikdan o‘tgan Piket boshchiligidagi qo‘shinlar uyushtirishi belgilanadi. Jangda konfederatlarning 160 artilleriyasi shimolliklarning markaziy qismidagi kuchlarga tinimsiz o‘q yog‘diradi.
Janubliklar tepalikka yaqinlashib kelsa, balandlik ortidan shimolliklarning qaqshatqich o‘q yomg‘irlariga uchraydi. Ayovsiz jang uch soat davom etadi. Mazkur uch soatlik urushda konfederatlar 6500 ga yaqin askaridan ayriladi. Shunda general Piket armiya qo‘mondoni general Liga jang qilishga askarlari qolmagani uchun tirik qolgan diviziyasiga jangdan buyruq berganini aytadi. Konfederatlar qo‘shini chekina boshlaydi. Virjiniya armiyasi tor-mor etilgandi.
General Mid mudofaaga tayandi va jasur, harbiy jang san’atini puxta o‘zlashtirgan general Li qo‘shinidan ustun keldi. Gettisbergdagi janglarda konfederatsiya qo‘shinlarining urushlarda toblangan askarlari-yu qo‘shin qo‘mondonlari hayotdan ko‘z yumdi.
Jangning oqibatlari
Jang davomida shimolliklar mayor Jorj Midning mudofaaviy urushni tanlaganini tanqid qilgan bo‘lsa-da, jangning shimolliklar g‘alabasi bilan yakunlangani muhim. Gettisbergdagi jangda konfederatlar 28 ming, shimolliklar 23 ming askarlaridan mahrum bo‘ldi. Shimolliklar g‘alabani nishonlar, janubda esa motam edi. General Li konfederatlar prezidenti Jefferson Devisga urushdagi mag‘lubiyat sabab iste’fo berilishini so‘raydi, ammo prezident generalning iste’fosini qabul qilmaydi. Gettisbergdagi jang AQSh fuqarolar urushida tub burilish yasagan janglardan biri sifatida tarixda qoldi.
Jahongir Ergashev tayyorladi.
Izoh (0)