1861—1865–йиллардаги Шимол ва Жануб уруши АҚШ тарих китобларида иттифоқчилар ва конфедератлар ўртасидаги жанг ёки фуқаролар уруши сифатида эсланади. «Дарё» XIX асрнинг ўрталаридаги тарихчилар назарида энг шафқатсиз ва кўплаб қурбонлар берган уруш ҳақида ҳикоя қилади.
1863 йил…
1861—1865–йиллардаги Шимол ва Жануб уруши АҚШ тарих китобларида иттифоқчилар ва конфедератлар ўртасидаги жанг ёки фуқаролар уруши сифатида эсланади. XIX асрнинг ўрталарида юз берган мазкур уруш тарихчилар назарида энг шафқатсиз ва кўплаб қурбонлар бўлган жанг сифатида қолди. Геттисбург уруши шимолликлар ва жанубликлар ўртасидаги жангнинг шимолликлар ғалабасининг таъминланишида туб бурилиш ясади.
Ўша кезларда аксар оқ танлилар қўл остида қора танли қуллар хизмат қилар, шимолликлар президенти Авраам Линкольн қулдорликка қарши ва қулдорликни бутун АҚШ ҳудудида тугатиш истагида эди. Бироқ жанубий штатлардаги қулдорлар президент Линкольннинг қулдорликка қарши сиёсатини маъқулламас ва унга қарши жанг қилиш энг тўғри йўл бўлиши, башарти жангда жануб ғалаба қозонса, АҚШда қулдорлик расман таън олинишини яхши англаганди.
Ўша йилда 11 та жанубий штат АҚШ таркибидан чиқишни эълон қилди ва Америка Конфедератлари штати деб аталган мамлакатга асос солди. Мазкур воқеа АҚШда кўплаб инсонларнинг ҳаётига зомин бўлган фуқаролар урушини юзага келтирди. Фуқаролар урушининг дастлабки икки йилида жанубликлар шимолликларга қарши жангларда муваффақиятга эриша бошлади.
Бу эса жанубликларда урушда ғолиб бўлишга истакни кучайтирди, шу боис конфедератлар Чанселорсвилледа шимоллик иттифоқчилар устидан ғалаба қозонди. Жангда аскарларнинг руҳи баландлиги ҳам қўл келади дейишлари ўз исботини топди. Генерал Роберт Ли агар жанубликлар навбатдаги жангда ҳам ғолиб бўлса, бу шимолликлар учун катта психологик зарба бўлишини яхши тушунарди. Генерал Ли имкониятни бой бермаслик учун июль ойида Шимолга қарши катта жангга кирди.
Урушнинг бошланиши
1 июль 1862 йил санасида АҚШнинг Пенсильвания штати Адамс округидаги Геттисберг қишлоғида АҚШнинг фуқаролар уруши давридаги энг кўп қон тўкилган жанглар бошланди. Мазкур жангда шу пайтгача енгилмас деб эътироф этилган генерал Роберт Ли қўшини жанглардаги илк мағлубиятга учради. АҚШ фуқаролар уруши тарихида дастлабки икки йил мобайнида жанубликлар йирик ғалабаларга эришиб келган бўлса, жангдаги мағлубият жанубликларнинг ҳарбий режаларида нуқсонлар мавжудлигини кўрсатиб қўйди.
Воқеаларнинг ривожланиши: 1863 йилнинг май ойида генерал Роберт Ли конфедератлар президенти Жефферсон Дэвисга мурожаат қилиб, Шимолга юришнинг янги режаларига рухсат беришни сўрайди. Шимолликларнинг сўнгги бир неча ой давомида мағлубиятга учраши жанубликларнинг ҳужум уюштиришида мантиқий занжирнинг ижобий якунланишидан дарак эди. Пенсильвания пойтахти Харрисбургнинг эгалланиши генерал Ли армиясига жанговар руҳ бағишлар ва президент Авраам Линкольннинг ошиб бораётган нуфузига зарар келтириши керак эди. Стратегик жиҳатдан олиб қараганда, Пенсильваниянинг ишғол қилиниши жанубликлар учун Вашингтон томон йўл очарди.
Сиёсий интригалар, жанубликлар юқори раҳбариятидаги эътирозларга қарамасдан генерал Ли армияси 15 июнь санасида Пенсильванияга қарши юриш бошлайди. Генерал Ли 77 минглик қўшини ёрдамида жанубликларни енгишга кўзи етганди. Жанубликлар учун яна бир ижобий ҳолат Потомак армиясига бошчилик қилаётган генерал Жон Хукер айғоқчилар ёрдамида маълумотлар қўлга киритилганига қарамасдан, жанубликлар Шимолга юриш бошлагани фактига аҳамият бермайди.
Генерал назарида айғоқчилик маълумотлари ишончсиз деб эътироф этилади. Президент Линкольн маъмурияти эса генерал Хукернинг жанггоҳлардаги истеъдоди ва маҳоратини инобатга олган бўлса-да, жанубликлар ҳужуми борасида бошқача фикрда эди. Шу важдан Линкольн генерал Хукерга Вашингтонга чекинишни ва Ли армиясининг ҳужумини қайтаришга топшириқ беради.
Генерал Хукер буйруққа бўйсунишга мажбур бўлади, лекин ўзининг шуҳратпарастлиги ортидан кейинчалик генераллик рутбасидан кетишга сабабчи бўлган хатоликка йўл қўяди. Шуҳратпараст генерал Хукер кечувга яқинлашган отларни алмаштириб бўлмаслигини иддао қилади, аммо Линкольн Хукер ўрнига муҳим жанг олдидан генерал Жорж Мидни шимолликлар қўшинига қўмондон қилиб тайинлайди.
1863 йил 28 июнь санасида жанубликлар Пенсильвания штатининг бир неча шаҳарларини ишғол қилди. Бироқ генерал Ли конфедератларнинг ҳарбий қисмлари ҳақида аниқ маълумотларга эга бўлмай, зафарона юришни давом эттиришда иккиланиб қолади. Ли назарида шимолликлар Потомак дарёсидан жанубда жойлашган, деган фикр мавжуд эди. Шу пайтда генерал Ли жосус Генри Гаррисондан шимолликлар қўшини Геттисбергдан 30 миля масофадаги жойда тўпланаётгани ҳақида маълумот олади.
Агарда Ли қўшинлари ғарбга юриш бошлаганида, шимолликлар генерал Ли таъминотини узиб қўйиши мумкин эди. Мид қўмондонлиги остидаги шимолликлар қўшини ғарбий фронтни кенгайтирар ва жанубликларнинг Балтимор ва Харрисбургга ҳужуми хавфининг олдини олишга уринарди ҳамда Ли армияси билан жанубликларга қулай бўлган жанг майдонида жанг қилишга умид қилганди.
30 июнь санасида Жон Бьюфорд бошчилигидаги қўшинлар яқин атрофдаги ҳудудларда тактик разведка уюштириш мақсадида шаҳарга киради, аммо конфедератларнинг пиёда қўшинларига дуч келиб ортга чекинади. Шимолликлар дуч келган ҳарбий бригадага генерал Роберт Ли ҳурматига сазовор бўлган Генри Хет бошчилик қилар ва унинг ҳарбий қўшини Амброз Хил қўмондонлиги остида эди. Генри Хет Амброз Хилга шимолликлар қўшини Геттисбергда тургани ва у қўшинга Жон Бьюфорд қўмондонлик қилаётганини хабар беради. Амброз Хил назарида шимолликлар қўшини Мэрилендда экани маълум эди, шу сабабдан разведка етказган маълумотларга Хил ишонқирамай қарайди.
Жангнинг биринчи куни
Амброз Хил келиб тушган разведка маълумотларини текшириб кўришни маъқул топади ва ўз қўл остида ҳаракат қилаётган Генри Хет ва Уильям Дурси Пендерга 1 июль санасида Геттисбергга ҳужум бошлаш топшириғини беради. Дастлабки ҳарбий тўқнашув 1 июль санасида тонгги соат 05:30 да юз беради. Муҳорабада Хет қўл остидаги қўшинлар Бьюфорд армиясининг қўриқлов хизмати билан жангга киришади. Соат 10:30 ва 11:00 лар орасида Хет қўшини генерал Жеймс Уодсвортнинг қўшинига ҳужум уюштиради, аммо ҳужум муваффақиятсизлик билан якунланади.
Хет қўшинидан бир неча юз киши шимолликлар тарафидан асирга олинади ва Геттисбергни ишғол қилиш режаси қўлдан чиқади. Жанубликлар ҳужумини кучайтириш мақсадида генерал Ли ҳам ўз қўл остидаги аскарларни Геттисбергга томон силжитади. Шиддатли кечган жангларда жанубликлар шимолликларни тор-мор қилади.
Шу орада чекинаётган шимолликлар қўшини Оливер Ховард ва Уинфилд Скотт қўмондонлиги остида қайтадан тартибга келтирилади ва бутун кун мобайнида жангларда иштирок этган жанубликлар қўшинлари Қабристон тепалиги деб ном олган жойда ғалабани қўлга киритиш имкониятини бой беради. Жанг якунида гарчи жанубликлар ғалабани қўлга киритган бўлса-да, стратегик жиҳатдан олиб қараганда улар мағлубиятга учраган эди.
Жангнинг иккинчи куни
Келгуси куни генерал Ли шимолликлар эгаллаб турган ҳудудларни босиб олиш мақсадида кенг миқёсли жангга киради. Ҳолдан тойган жангчилар, устига-устак тепаликдан жанубликларнинг олдинга ҳаракатланишига йўл қўймаётган шимолликларнинг мудофаа жанглари натжасида жанг суст боришига сабаб бўлади. Кечга яқин жанубликлар Мид қўшинларини тор-мор қилишга ҳаракат қилиб кўради. Жанглар аёвсиз кечади. Шимолликлар тасарруфидаги тўрт полк ҳаёт-мамот жангига кирган эди.
Ҳарбий позицияларни бой бериш шимолликлар учун мағлубиятдек гап эди. Шимолликлар яхши қуролланган, яхши жанговар позицияларга эгалик қиларди. Шу тариқа шимолликлар жанубликларнинг йигирма мартагача қилган ҳужумларини муваффақиятли қайтаришга эришади. 2 июль санасининг оқшомида ҳар икки душман қўмондонлар олдида муҳим савол туғилади. Генерал Ли ҳам, генерал Мид ҳам кейинги кун жангларни давом эттириш ёки эттирмаслик ҳақида ўйлаб қолади. Генерал Ли жангни давом эттираман деса, озиқ-овқат ва қурол-яроғ захиралари тугаб қолган, аскарлари ҳолдан тойган эди.
Генерал Мид эса чекиниш ҳақида ўйлар, чунки шимолликлар қўшини жанублик маҳоратли жангчиларнинг кейинги кундаги аёвсиз ҳужумларига дош беролмаслиги мумкин эди. Натижада икки генерал ҳам нима бўлишидан қатъи назар жангни охиригача олиб боришга қарор қилади. Генерал Ли урушда ғолиб бўлиб, янкилар томонидан конфедератлар давлатининг яшашга ҳақи борлигини тан олинишига эришмоқни истайди. Генерал Мид бўлса, шимолликлар эгаллаб турган қулай тепаликлардан самарали фойдаланишга аҳд қилади.
Жангнинг учинчи куни
3 июль куни Ли армияси ҳужум қилишни бошлайди. Шимолликлар эса мудофаага зўр беради. Ли барча қўшинини шимолликлар армиясининг марказига ҳужум қилишни ва шу тариқа Потомак армиясининг мудофаасини ёриб ўтиб, рақибларини таслим қилишни мақсад қилади. Марказга ҳужумларнинг жанубликларнинг яхши жанговар тайёргарликдан ўтган Пикет бошчилигидаги қўшинлар уюштириши белгиланади. Жангда конфедератларнинг 160 артиллерияси шимолликларнинг марказий қисмидаги кучларга тинимсиз ўқ ёғдиради.
Жанубликлар тепаликка яқинлашиб келса, баландлик ортидан шимолликларнинг қақшатқич ўқ ёмғирларига учрайди. Аёвсиз жанг уч соат давом этади. Мазкур уч соатлик урушда конфедератлар 6500 га яқин аскаридан айрилади. Шунда генерал Пикет армия қўмондони генерал Лига жанг қилишга аскарлари қолмагани учун тирик қолган дивизиясига жангдан буйруқ берганини айтади. Конфедератлар қўшини чекина бошлайди. Виржиния армияси тор-мор этилганди.
Генерал Мид мудофаага таянди ва жасур, ҳарбий жанг санъатини пухта ўзлаштирган генерал Ли қўшинидан устун келди. Геттисбергдаги жангларда конфедерация қўшинларининг урушларда тобланган аскарлари-ю қўшин қўмондонлари ҳаётдан кўз юмди.
Жангнинг оқибатлари
Жанг давомида шимолликлар майор Жорж Миднинг мудофаавий урушни танлаганини танқид қилган бўлса-да, жангнинг шимолликлар ғалабаси билан якунлангани муҳим. Геттисбергдаги жангда конфедератлар 28 минг, шимолликлар 23 минг аскарларидан маҳрум бўлди. Шимолликлар ғалабани нишонлар, жанубда эса мотам эди. Генерал Ли конфедератлар президенти Жефферсон Дэвисга урушдаги мағлубият сабаб истеъфо берилишини сўрайди, аммо президент генералнинг истеъфосини қабул қилмайди. Геттисбергдаги жанг АҚШ фуқаролар урушида туб бурилиш ясаган жанглардан бири сифатида тарихда қолди.
Жаҳонгир Эргашев тайёрлади.
Изоҳ (0)